Atakóró wo̩nú wínní-wínní 2| Fààbú sáyẹ́ǹsì láti ọwọ́ Bọ̀dé Ọ̀jẹ̀

Lámèétọ́: Raji Lateef
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Atakóró wọnú wínní-wínní 1

Ìdájí o̩jó̩ àbámé̩ta kan ni bàbá náà jí o̩mo̩ àti ìyá pé ìrìn-àjò náà yá, tòun taṣọ òògùn lọ́rùn. S̩ùgbó̩n kí wó̩n tóó lọ, bàbá ní kí o̩mo̩débìrin náà da àbá mé̩ta tó fẹ́ kó wá sí ìmúṣẹ nípa ti è̩kó̩ rè̩. Ìmó̩wùnmí so̩ fún bàbá rè̩ wípé:

1. Mo fé̩é̩ ní è̩kúnré̩ré̩ ìmò̩ nípa ìmò̩ ìjìnlè̩ àti ibi tí ó ti bè̩rè̩
2. Mo fé̩é̩ ní è̩kúnré̩ré̩ ìmò̩ nípa ìmò̩-è̩ro̩ pè̩lú
3. Mo sì fé̩é̩ ní è̩kúnré̩ré̩ ìmò̩ nípa ìs̩irò.

Wó̩n rìn ìrìn-àjò lo̩ síbì kan tí o̩mo̩débìrin náà kò mò̩ ní ìlú Afìmò̩s̩o̩rò̩, wó̩n wo̩ inú ilé ńlá kan tí a kó̩ àkó̩lé ńlá kan sí wí pé “ÌKÒ̩LÉ ÒFEEFÈÉ.” Ìmó̩wùnmí bi bàbá rè̩ ohun tí ń jẹ́ bé̩è̩, s̩ùgbó̩n bàbá rè̩ kò fesi. Kàkà kò fèsì, ń ṣe ló fún un ní ìyè̩fun kan wípé kó fi sẹ́nu, s̩ùgbó̩n kò fún ìyá rè̩. Ó ní ìyáa rè̩ ni yóò fa àwo̩n méjéèjí yọ jáde padà níbi tí àwo̩n ń lọ. Ó ní àwo̩n fẹ́ẹ́ takóró wọ inú wínní-wínní títí lo̩ dé inú wínnípin. Ìmó̩wùnmí tún béèrè pe kí ní ń jẹ́ wínnípin, bàbáa rè̩ si dá a lóhùn wípé ibi tí wínní-wínní pín sí ló ń jẹ́ bé̩è̩, òògùn tí òun sì fún o̩mo̩ náà ni yóò jẹ́ kí àwo̩n wa lóòyè̩ nítorí pé àwo̩n yóò di kékeré jọjọ láti lè ríbi tí wínní-wínní pin sí. Kíákíá ni bàbáa rè̩ ti gbé a̩s̩o̩ gbérí-o̩de̩ kan wò̩ só̩rùn, ó sì bèèrè bí o̩mo̩ náà mú ìwé àti ìkọ̀wé rè̩ ló̩wó̩. S̩ùgbó̩n è̩rù wà lójú o̩mo̩dé náà bí ó tilè̩ jé̩ pé ó ti mú ohun ìkò̩wé rè̩ ló̩wó̩. Ó so mó̩ bàbáa rè̩. Bí wó̩n ti ń s̩e èyí ni ìyáa rè̩ tún bú sè̩rín. Wó̩n kó sínú o̩kò̩ ojú-omi kékeré kan tí wó̩n s̩e bíi bàtà aláwò̩tán, ìyáa rè̩ sì tì wó̩n sójú òpó kan tó ń yọ́ bíi pé wó̩n da ilá sóríi rẹ̀. Bàbá ní orúko̩ o̩kò̩ tí àwo̩n wọ̀ yìí ni wó̩n ń pè ní ò̩ge̩re̩re̩. Bí wó̩n ti ń yò̩ lo̩ sí ìsàlè̩ ihò ńlá náà ni wó̩n ń yípo lọ. 

Inú ihò náà dàbíi ihò ìgò tí ènìyàn lè rí òdì-kejì. Bí Ìmó̩wùnmí sì ti wò ó lórí bí ìyáa rè̩ tí wó̩n fi sé̩yìn s̩e bè̩rè̩ síí tóbi. Ó sì ríi pé àwòrán ìyá náà ń yí ihò ìgò náà ká. Tìyanu-tìyanu ló fi so̩ èyí fún bàbáa rè̩, bàbá náà si so̩ fún un pé èyí ló ń ṣe àfihàn bí àwo̩n ṣe ń di kékeré síi nínú ìrìn-àjò àwo̩n. Nígbà ti o̩mo̩ náà kò fi ní rí ìyáa rè̩ mọ́, èékánná àtàm̀pàkò ìyá náà ti tóbi to orí pápá ibi tí wó̩n ti ń ṣeré bọ́ọ̀lù àfẹsẹ̀gbá, àmì dúdú kan bíi àmì-ọ̀run wà lórí èékánná ìyáa rè̩, ọ̀gangan ibẹ̀ sì ni o̩kò̩ náà forí lé, bó ti ń yò̩ lo̩ sí ìsàlè̩. O tóbi títí, afiiwimu!

Lójijì ni òkùnkùn s̩ú, ó sì dàbí pé o̩kò̩ wó̩n wà nínú òkùnkùn, wó̩n sì ń lọ sísàlè̩ pè̩lú eré burúkú. O̩mo̩débìrin náà di mó̩ bàbáa rè̩ nítorí pé ẹ̀rù ń bà á gidigidi. Nígbà tí ó yá, iná funfun kan tàn ní ọ̀kánkán, nísàlè̩ ló̩hùn-ún, o̩kò̩ ò̩ge̩re̩re̩ náà sì ń gbé wó̩n lo̩ síbi tí iná náà wà. Bí wó̩n ti ń súnmọ́ ọn ni iná náà ń pín yẹ́lẹyẹ̀lẹ. Bí wó̩n ti ń súnmó̩ àwo̩n iná yìí ni ìtànsán-ìmọ́lẹ̀ wó̩n kò mọ́lẹ̀ púpò̩ mọ́. Nígbà tí wó̩n yóò fi dé ìwọ̀n òkìtì mélòó kan sí ìdíi rè̩, gbogbo wó̩n rí win-in-rin bí e̩yin onígo amọ́roro, ò̩kò̩ò̩kan wó̩n sì ti tóbi tó odidi ìkòkò ńlá kan. Ìrínìmò̩ bè̩rè̩ ò̩rò̩ rè̩ wípé:  “Ibi a wí la dé, o̩mo̩ò̩ mi. Wá mú gègé rè̩, kí o sì máa ko̩ ò̩rò̩ mi sílẹ̀.” Ọmo̩ náà s̩e bí bàbáa rè̩ ti wí. Ó bè̩rè̩ si ko̩ ò̩rò̩ bàbáa rè̩ sílè̩, bákan náà ló ń ya àwòrán ohun tó rí.

Láti ìgbàa láéláé ni àwo̩n oníròrí ti lérò rè̩ lọ́kan pé ó ní ààyè kan tí ohun kan le kéré mọ; ìyẹn nibi tí wínní-wínní pin sí. S̩ùgbó̩n sá ní ti ìmò̩-ìjìnlè̩, John Dalton ló kó̩kó̩ wòye pé níwọ̀n ìgbà tó jẹ́ pé àwo̩n èròjà-àbámáyé (1) kan wà ti wó̩n máa ń yapa lo̩ dara pò̩ mó̩ èròjà-àbámáyé mííràn láti di èròjà ọ̀tun, ó ní láti jẹ́ pé ibi tí wínní wínní pin sí ni èyí ti bè̩rè̩ síí ṣẹlẹ̀.

Jẹ́ ki n sa´re´ sọ fun o nipa èròjà-àbámáyé tí a óò gé kúrú sí èròjáyé láti ìsinsinyi lọ. Èròjáyé ni èròjà ohun gbogbo tí ń bẹ nínú ayé àti ìsálálú. Láyé àtijọ́, mẹ́rín-in péré ni àwọn ènìyàn gbà pé èyí jẹ́: iná, omi, ẹ̀rùpẹ̀ àti afẹ́fẹ́. Ṣùgbọ́n ṣáá, ní ayé òde òní, ìmò-ìjìnlẹ̀ ti fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ pé a tún lè pín àwọn mẹ́rín-in yìí sí yẹ́lẹyẹ̀lẹ. Nítorí náà, èròjáyé mọ́kàndílọ́ọ́gọ́fà (118) ni a ti fidí rẹ̀ múlẹ̀ pé ó wà, yálà nípa àbámáyé ni tàbí àto̩wó̩dá.”

Ìmọ́wùnmí sọ fún bàbáa rẹ̀ pẹ́, “Lọ́rọ̀ kan, èròjà tó já ayé ni èròjáyé, ìtumò èyí sì ni pé kìkìdá wọn ló di ohun gbogbo tí a lè rí nínú ayé.”  Bàbáa rẹ̀ ní, “bẹ́ẹ̀ ni. O káre láé ọmọọ̀ mi.” Ó sì tún ń bá ọ̀rọ̀ rẹ̀ lọ pẹ́:

“Ní òde gbangba níbi tí a tí ń bọ̀, ǹ jé̩ iná lè darapò̩ mó̩ ilè̩ tàbí omi bi? O ó rí i pé èyí kò ṣeé ṣe. S̩ùgbó̩n bí wínní-wínní iná bá darapọ̀ mọ́ wínní-wínní até̩gùn kan, ohun kan lè ti ìdí èyí jáde tí yóò jẹ́ èròjà tuntun. Dalton so̩ pé ibi tí wínní-wínní pin sí ni ibi tí ó ti ṣeé ṣe fún díẹ̀ lára èròjà-àbámáyé kan láti darapò mó̩ èròjà-àbámáyé mííràn láti di ohun mííràn. Níwọ̀n ìgbà tí ó sì ti jẹ́ ibì yìí ni ohun kan ti máa ń darapò̩ mó̩ ohun mííràn, ó gbà pé ibí ni wínní-wínní pin sí ní ìbámu pè̩lú èrò-orí àwo̩n oníròrí ilè̩ Greek àti India nígbà láéláé. Erwin Wilhelm Muller o̩mo̩ ilè̩ Germany ló sì kó̩kó̩ rí wínnípin yìí pè̩lú ìrànwó̩ è̩ro̩-awohun-wínní-wínní.Dalton jánà níbìkan, ó sì tún kùnà níbìkan. Àwo̩n ohun tí ó ń wò wò̩nyí ló para pò̩ di oun gbogbo tí ń bẹ nílé ayé àti ní gbogbo inú ò̩salalu lóòtọ́,  nínú ìparapò̩, ìyapa àti ìdarapò̩ mó̩ òmíràn ni àwo̩n èròjà-àbámáyé orísìíríṣìí ti s̩e wáyé lóòtọ́. È̩̩wè̩, ìgbọ̀nrìrì àti ìdúró-lójúkan àwo̩n wínnípin yìí ló ń fa gbogbo ipo tí ohun gbogbo wà, bíi ìgbóná, ìtutù, ìdìpò̩, ìlekoko, ìs̩àn-bí-omi àt iìjé̩-afé̩fé̩. Fun àpe̩e̩re̩, bí a bá gbé omi sórí iná, tí a sì dáná sí I lábẹ́, ìgbọ̀nrìrì wínnípin iná yóò kóbá wínnípin irin tí a fi ṣe ìkòkò, tí àwo̩n náà yóò sì bè̩rè̩ síí gbọ̀n, ìgbọ̀nrìrì wó̩n yí kan náà yóò kó ba ìgbọ̀nrìrì wínnípin omi, àwo̩n náà yóò sì bè̩rè̩ síí gbọ̀n. Jẹ́ kí á wá sún mọ́ ọ̀kan nínú àwo̩n wínnípin yìí láti mò̩ bóyá níbi ni wínní-wínní pin sí lóòótó.”

Bi Ìrínìmò̩ ti so̩ bé̩è̩ tán, ó yọ fèrè kan jáde, ó fún o̩mo̩débìrin rè̩ pé kó fun fèèrè náà sí èyíkèyí tí ó bá wù ú nínú àwo̩n wínnípin náà. Ó ní èyíkèyí tó bá fọn fèrè náà sí yóò wú débi pé àwo̩n yóò lè wọ inú rè̩ lo̩.

Nígbà tí wó̩n sún mọ òkan nínú àwo̩n wò̩nyí tí Ìmó̩wùnmí sì fọn fèrè náà si, ló tóó wá mò̩ pé ohun tí ó dúró bíi èèpo ẹyin tàbí ikaraun wò̩nyí kìí s̩e ìgò tàbí ìkaraun rárá, àwo̩n ohun kan tí ènìyàn kò leè rí nítorí erée wo̩n pò̩ púpò̩ bi wó̩n ti ń jù ràn-ìn ràn-ìn yí ká àárin gbùngbùn kan náà. Kí bàbá náà tó sọ̀rọ̀ ni o̩mo̩ rè̩ ti sọ̀rọ̀ pé “Baba mi, wínní-pin yìí dà bíi ido-ayíbiri kékeré kan tí kókó àárín yìí dúró nípò òòrùn, tí àwo̩n ohun tí ń jù ràìn-ràìn wò̩nyí sì dà bíi àwo̩n ayíbiiri nínú ìdo-ayíbiiri-móòrùn (2), lára èyí táyé tiwa yìí wà.”  Inú bàbá rè̩ dùn fún àkíyèsí yìí, ó sì bè̩rè̩ ò̩rò̩ rè̩, Ìrínìmò̩ wípé:

“Níbí ni Dalton kò ti jánà wípé ibi tí wínní-wínní parí sí ni èyí. Bó tilẹ̀ jẹ́ pé ohun ti wó̩n ní lọ́kàn nígbà tí wó̩n bá so̩ pé wínnípin ni a timò̩ báyìí pé ó pín sí yẹ́leyẹ̀lẹ, síbẹ̀ ,àwo̩n onímò̩-ìjìnlè̩ sì toro mó̩ ò̩rò̩ ìperí náà. Bóyá nítorí pé gbogbo ohun tó tún kéré kọjá wínnípin, tí wínnípin dì síkùn jẹ́ oníbáméjì (3) ni. Ìtumọ̀ èyí ni pé kò ì sí ìfẹnukò pé kóró (4) ni wọ́n ni tàbí ìbìlà (5).” Wínnípin nìkan ni ìfenukò wà pé kóró ni.

Inú Ìmó̩wùnmí dùn, ara rè̩ sì yá gágá láti mò̩ si nípa wínnípin. Ó ko̩ ọ́ sínú ìwé rè̩ wípé “ibi tí wínní-wínní pin sí ní ti kóró, là á pè ní wínnípin. Bi wínní-wínní bá fi le pín lé̩yìn èyí, oníbáméjì ló dì síkùn.

Àyànkọ

1. èròjà-àbámáyé-èròjáyé – elements (chemistry)
2. ìdo-ayíbiiri-móòrùn – solar system (for example, our solar system)
3. Oníbáméjì–èyí tí ó wà ní ìwà méjì; kóró àtiìbìlà. (particle and wave)
4. Kóró–particle
5. Ìbìlà–wave