Category: Ìmọ̀ Gbogboogbò

Lámèétọ́: Raji Lateef
Olóòtú: Taofeeq Adebayo

Atakóró wọnú wínní-wínní 1
Atakóró wọnú wínní-wínní 2
Atakóró wọnú wínní-wínn 3

Bí e̩lé̩rò̩ ti wú bàǹtù tán, Ìmó̩wùnmí rí i pé ohun alágbára mẹ́ta kan wà nínú rẹ̀ lọ́hùn-ún tó ń yí bírípe-bírípepe lu ipá-okùn ńlá kan nínú rè̩. Bàbáa rè̩ bẹ̀rẹ̀ àlàyé wípé, “níbi tí a dé yìí lagbára ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ gbé e dé sàn-án-sàn-án nípa ìwádìí ohun tó kéré jọjọ, àforírò tàbí tí ẹ̀rí díẹ̀ wà fun ni gbogbo èyí tó kù nítorí è̩rí s̩ò̩wó̩n fún wo̩n. Àwọn ohun mẹ́ta wọ̀nyí là bá máa pè ní kín-ún agbára nítorí níbi, kò sí ọ̀rọ̀ pé ohun kan lówúra mọ́, agbára ni owúra, owúra sì ni agbára. Okun kín-ún yìí náà wà nínú alè̩rò̩ pè̩lú. Ìwásókè-wásílẹ̀ lagbára inú kín-ún kọ̀ọ̀kan fi yàtọ̀ síra.”

Wọ́n sún mọ́ etí obiri eléro láti wo kín-ún mẹ́tẹ̀èta inú rẹ̀ dáradára, ṣùgbọ́n wọn kò wo inú rẹ̀. Bàbá Ìmó̩wùnmí ń bá ọ̀rọ̀ rẹ̀ lọ wípé: “Ṣé o ránt́i Egúngún Aroyeyo?” Ìmó̩wùnmí ni bẹ́ẹ̀ ni. Bàbá ní, “Nígbàkígbà tí egúngún náà bá ń jó, ó lè lọ́ biiri bí òkòtó tó ń jó ràn-ìn-ràn-ìn, ó sì lè tàkìtì.” Ìmó̩wùnmí tún ní béè ni. “Kín-ún tóò ń wò yí lè ṣe nǹkan méjì lẹ́ẹ̀kan ṣoṣo: ó lè jó ràn-ìn-ràn-ìn kó tún tàkìtì pò̩ lé̩è̩kan náà. Méjéèjì yìí ló ń sọ bí kín-ún yóò ṣe gbagbára sí.

Bí kín-ún kan nínú mẹ́ta bá wá dorí kodò (D), táwọn méjì tó kù sì síjú-sókè (U), ó níye agbára tó jẹ́ gẹ́gẹ́ bí àlàkalẹ̀ rẹ̀ ti wà nínú àwòrán tí n óó yà fún ọ sí ìsàlẹ̀ yìí.” Bàbá gba ìwé lọ́wọ́ Ìmó̩wùnmí ó ya àwòrán ìjóràn-ìn àti ìgbágbára-sí-kín-ún. Ìmó̩wùnmí ń wò bi agbára kín-ún náà ti pò tó. Ó fẹ́é fi agbára jáde pẹ̀lú ìbínú ńlá nínú e̩lé̩rò̩ ṣùgbọ́n ewé-agbéjẹ́ẹ́ tí bàbá rẹ̀ ti mú u mọ́lẹ̀ kò jẹ́ kó lè ṣe ohun kan. Ọgbọ́n kan wá si Ìmó̩wùnmí lórí. Bàbáa rẹ̀ ń fi ojú ẹ̀gbẹ́ kan wò ó láìmọ̀, ó sì ń rẹ̀rín músẹ́.

Lójijì ni Ìmó̩wùnmí fọn fèrè o̩wó̩ọ rè̩. Ó fẹ́ kí kín-ún wu, kí òun lè wo ohun tó ḿ bẹ nínú rè̩, s̩ùgbó̩n ìjayà tó rí lójú bàbáa rè̩ bà á lẹ́rù púpò̩. Bàbáa rè̩ wípé “kí ló dé tó s̩e èyí láìso̩ fún un? Págà! S̩àǹgbàfó̩! Mo dáràn, àfi ká tètè darí relé.”

Wọn kò kúkú bó̩ sílẹ̀ nínú o̩kò̩ ò̩ge̩re̩re̩ tí wó̩n wà láti ìgbà yìí wá. Wó̩n dari o̩kò̩ náà padà síbi tí wó̩n ti ń bọ̀, wó̩n sì bè̩rè̩ sí sá lo̩ sí ìta-gbangba pada pè̩lú eré burúkú. Gbogbo bí wó̩n ti ń lo̩ ni ohun gbogbo ń dà wó lulẹ̀ léyìn-in wọn. Àrá ń sán, òǹfà sì ń fà wó̩n padà sẹ́yìn. Rògbòdìyàn wà níbi gbogbo nínú wínnípin náà. Gbogbo àwo̩n eléro tí wó̩n ń ko̩já rè̩ lákò̩ó̩kó̩ ti di òkò eléruku dúdú. Ìrínìmò̩ bè̩rè̩ síí darí o̩kò̩ náà sí-ì-hín-sọ́-ọ̀-hún kó má baà forí gbárí pè̩lú àwo̩n òkò náà. Wàhálà dé bá o̩mo̩ àti baba. Bé̩è̩ ni ohun gbogbo ń kéré síi, tí òǹfà alágbára kan sì ń fà wó̩n padà sáàárin gbùngbùn wínnípin náà. Tipátipá ni wó̩n fi rí o̩kò̩ náà wà jáde láti inú wínnípin bọ́ sínú òkùnkùn lóde. Wó̩n rí àwo̩n wínnípin tó kù bí wó̩n ti lo̩ be̩e̩re̩, s̩ùgbó̩n ohun abàmì mííràn tún s̩e̩lè̩.

Bí to̩mo̩tibàbá s̩e ń dúpẹ́ pé àwó̩n ja àjàbọ́ó nínú kóro wínnípin náà, bé̩è̩ ni wó̩n rí gbogbo wínnípin bí wọ́n ti bẹ̀rẹ̀ síí hùwà bákan náà.  Rògbòdìyàn ti wà nínú àwọn náà pẹ̀lú bó tilè jé wípé bàbá àto̩mo̩ kò wọ inú gbogbo wọn lọ. “Kí ló lè fa èyí?”, O̩mo̩ béèrè lọ́wọ́ bàbáa rẹ̀, ṣùgbọ́n bàbá ní òun kò mọ̀ ohun tó lè fà á. Okùn ńlá kan bẹ̀rẹ̀ síí fà wọ́n bí ẹní n fa doro-omi láti inú kàǹga.

Wó̩n jáde síta, wó̩n sì lo̩ pàdé ìyá o̩mo̩ náà níbi tó ti ń dúró dè wó̩n tè̩rín-tè̩rín. O̩mo̩ náà bè̩rè̩ síí so̩ ohun tí ojú rẹ̀ rí àti ohun tó s̩e̩lè̩ fún ìyá rè̩, pàápàá jùlo̩, ibití rògbòdìyàn ti dé nígbà tí òun fo̩n fèrè pé kí e̩lé̩rò̩ wú kí òun baà lè rí ohun tí ḿ be̩ nínú rè̩. Ìyá ní “s̩é lóòótó̩.” Ìyá àti bàbá wo ojú ara wo̩n, wó̩n sì fi ojú sò̩rò̩ síra pè̩lú è̩rín wípé mò̩-sínú-mò̩-síkùn. Wó̩n jáde nínú Ìkò̩lé-Òfeefèé, àko̩mò̩nà kán wà tí o̩mo̩ náà kò s̩e àkíyèsí nígbà tí wó̩n kó̩kó̩ wo̩lé.Àko̩mò̩nà náà kà báyìí wípé:

“NÍBÍ NI A TI Ń FI ÀWÒRÁN ÒFEEFÈÉ S̩ÀLÀYÉ ÌMÒ̩ ÌJÌNLÈ̩ NÍ KÍKÚN.”

Gbogbo bi wó̩n ti padà sílé lọ́jọ́ náà, inú ìrònú ni Ìmó̩wùnmí wà. Ó ń ronú ohun tó sẹlẹ̀ nígbà tí àwo̩n wínnípin bẹ̀rẹ̀ síí hùwà bákan náà bíi pé ọ̀kan ṣoṣo ni wọ́n. Ò̩ràn náà kan Ìmó̩wùnmí lóminú gan-an ni. 

Lẹ́yìn ọjọ́ mélòó kan, o̩mo̩débìrin náà so̩ fún bàbá rè̩ pé ó dàbí e̩ni pé òun ti mo̩ ohun tí ń s̩e̩lè̩. Ó ní lẹ́yìn tóun ti tún ka ìwé kún ìwé, tí òun sì ní ìmò̩ síi nípa ìmò̩-ìjìnlè̩, òun ní àrígbèrò (4) kan pé bóyá ni kìí s̩e pé wínnípin jé̩ bíi odidi ò̩salalu kan yàtò̩ sí ìdo-ayíbiiri bí wó̩n ti gbèrò té̩lè̩ rí. Ìye̩n ni pé odidi ò̩salalu (5) kékeré kan ni wínnípin, ohun tó bá sì ń s̩e̩lè̩ sí ọkan ń s̩e̩lè̩ sí èkejì lásìkò kan náà.

Bàbá rè̩ ya e̩nu nígbà tó gbó̩ èrò Ìmó̩wùnmí, ó wípé, káre láé.

Àyànkọ (note)
1. kín-ún – quarks
2. Owúra – mass. matter. Lówúra – has mass
3. Agbára ni owúra, owúra sì ni agbára – mass equals energy and energy equals mass.
4. Àrígbèrò – hypothesis
5. ò̩salalu – universe (uni=one, versus=turned, thus one version of different things that turned into one big whole), rendered in Yoruba here, ò̩salalu means one thing that spreads all out.

Lámèétọ́: Raji Lateef
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Atakóró wọnú wínní-wínní 1
Atakóró wọnú wínní-wínní 2

Lẹ́yìn ti wó̩n ti s̩àlàyé èyí yékéyéké fun ara wó̩n tí Ìmó̩wùnmí sì ti so̩ wípé ó yé òun yékéyéké, Ìrínìmò̩ bàbá Ìmó̩wùnmí wò ó pé è̩kó̩ tí òun kó̩ o̩mo̩ náà lẹ́ẹ̀kan ṣoṣo ti pọ̀ jù, kò sí fé̩é̩ jẹ́ kí è̩kó̩ kíkọ́ náà sú u. Ó bè̩rè̩ síí pògèdè, o̩mo̩ rè̩ sì ń wò ó tìyanu-tìyanu pé èwo ni bàbá òun tún gbé dé yìí. Ìrínìmò̩ wípé:

“Bí o̩mo̩dé bá sáré tete títí, á rè̩ é̩ á dúró
Bágbà bá sáré tete títí á rè̩ é̩, á dúró
Bó ti wù kí abẹ̀bẹ̀ òyìnbó sáré tó,
Bíná bá lo̩ yóò dúró
Ó yá, ìwọ ohun tí ǹ jù ràìn-ràìn yìí, 
Dúró jẹ́jẹ́ ká lè rí o̩.”

Bi Ìrínìmò̩ ti so̩ èyí, ó jọ bíi pé ẹnìkan ré̩rìn-ín nínú ò̀okùn ló̩hùn-ún, Ìmó̩wùnmí wò ó pé irú è̩rín tí ìyá òun máa n rín lèyí, s̩ùgbó̩n kò rẹ̀níkan. Ìrínìmò̩ kọjú só̩mo̩ rè̩, ó sì so̩ pé, “ṣé ò ń fi ohun tí à ń ṣe ré̩rìn-ín ni? Òògùn yìì kò níí jẹ́!” Ọmo̩ọ̀ rè̩ ní òun kó̩ ni òun ré̩rìn-ín, wó̩n sì ń báṣẹ́ wó̩n lọ. Ó jọ bíi pé ẹni tó ń ré̩rìn-ín náà ti gbọ́ àrokò tí wó̩n pa ránṣé sí i. Ó di wélo.

Nígbàti wó̩n yóò sì fi wo ibi tí wínnípin (atom) náà wa, ó ti tóbi tó odidi ilé ńlá kan. Inú Ìmó̩wùnmí ń dùn pé fèrè òun s̩iṣé tí wọ́n rán an. Bí wó̩n ti sún mọ́ ọ, wó̩n rí i pé àwo̩n ohun ródóródó kan ni ohun tí ń jù fìrìfìrì yì i ká tí kò dúró sójú kan. Ìrínìmò̩ bè̩rè̩ ò̩rò̩ rè̩ wípé:

“Àwo̩n ohun tóò ń wò yìí là bá pè ní eléro (electron) nítorí pé agbára rè̩ wà ní èro (negatively charged). Àwo̩n wò̩nyí sì dàbí ayíbiri (planet) bí o ti wí lẹ́ẹ̀kan. Nínú ìs̩o̩wó̩-wà-létò wínnípin, eléro yìí ń sáré yíká kókó kékeré kan tó wà làáárín. Ìyàtọ̀ tó wà láàárín bí wínnípin àti bí ido-ayíbiiri-móòrùn (solar system) tiwa tiri ni pe àwo̩n eléro tó dúró gé̩gé̩ bíi ayibiiri wà létò létò lójú ìpòòyì won, méjì sì lè wà ní ìfè̩gbé̩kè̩gbé̩ lórí òbìrí-ìyíbiiri (orbit) kan s̩os̩o. Ohun tó wà láàárin gbùngbùn ló̩hùn-ún là ń pè ní e̩lé̩rò̩ (proton) nítorí pé agbára rè̩ wà ní è̩rò̩ (positively charged). A óò sì lo̩ ba eléyìí tó bá yà.”

Ìmó̩wùnmí ya àwòrán gbogbo ohun tó rí náà sínú ìwé pélébé o̩wó̩ọ rè̩ níwọ̀n bó ti s̩e lè gbìyànjú kó jọra tó. Ó sì tún ko̩ orúko̩ àwo̩n ẹ̀yà ara rè̩ si lára báyìi:

Bàba rè̩ wo ohun tó yà sínú ìwé, inú rè̩ sì dùn. Bàbá náà ń bá ò̩rò̩ rè̩ lo̩ báyìí:

“Ìtò lẹ́sẹsẹ eléro lórí òbìrí-ìyíbiiri nínú wínnípin yìí là ń pè ní ìs̩o̩wó̩wàlétò eléro (electron configuration). Mo fẹ́ kóo fi ọkan sóhun tí mo tún fé̩é̩ so̩ láti ìsin yìí lo̩ dáadáa nítorí pé wó̩n s̩e pàtàkì púpò̩. Ìtòlẹ́sẹẹsẹ yìí ni ó dáhùn fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ ohun ìníèròjà-ibambaye tó jé̩ ojúlówó (pure element) tí kìí s̩e àdàlú tàbí àbùlà (compound). Òbìrí-ìyíbiiri yìí náà tún jẹ́ ìpele agbára (energy level) inú wínnípin. Òun ló sì fà á tí ohun gbogbo nínú ayé fi ní owúra (mass). Bí a bá wo wínnípin yìí dáadáa, a óò fé̩rè̩ lè so̩ pé òfifò ni gbogbo rè̩, nítorí ká tóó lè de ibi tí ààrin gbùngbùn àti kókó e̩lé̩rò̩ (nucleus) rè̩ wà, wínnípin yóò ti fé̩rè̩ wú ní títóbi tó odidi orílẹ́-èdè kan ká tó lè rí kókó e̩lé̩rò̩ àárin náà bíi o̩sàn-àhómu. Síbẹ̀, àjọṣepọ̀ ńlá ń bẹ láàárín atakókó àárin tó jẹ́ kókó náà àti eléro tí ń yí i ká ló̩nà jíjìn réré sí i. Ìfànfà tó ń wáyé láàárín agbára èro àti è̩rò̩ àwo̩n méjéèjì yìí ló sì jẹ́ kí gbogbo ibi tí a rò wípé ó ṣófo láàárín wó̩n náà jẹ́ gbalasa-àrádòǹfà (electromagnetic field). Inú rè̩ sì ni gbogbo eléro tí wínnípin kan bá ní tí ń yí wà. S̩ùgbó̩n sá, ní ìpele ìpele bí as̩o̩ àlùbó̩sà ni òbìrí-ìyíbiiri àwo̩n eléro náà wa, bé̩è̩ gé̩gé̩ ni wó̩n sì s̩e ní agbára sí. Ìpele èyí tó sún mó̩ àárin ló ní agbára tó kéré jù. Ìpele tó tún po̩wó̩ lé e ló tún lágbára tó pò̩ díè̩ sí, bé̩è̩ títí dé ìpele tó parí sí ìta, ìyẹn nìpele tí òbìrí-ìyíbiiri rè̩ fè̩ jù; òun ló lágbára tó pọ̀ jù.”

Ìmó̩wùnmí tún ya àwòrán mííràn nípa nǹkan wò̩nyí:

Òbìrí-ìyíbiiri tó kẹ́yìn yìí ló dà bí ọgbà tàbi ìkaraun(shell) tó s̩e ìpinyà àti ààlà láàárín wínnípin kan sí èkejì. E̩lé̩rò̩ àti eléro sì ti fi agbára-aradonfa mu ara wó̩n dúró lójú òbìrí-ìyíbiiri kan títí láé àfi bí ọ̀kan bá ṣèèsì tasè̩ àgè̩rè̩ wo̩ gbalasa wínnípin (valence) òmíràn. Ó s̩eé s̩e kí èyí wáyé, yálà ó s̩èès̩ì s̩e̩lè̩ nínú àbámáyé ni tàbí o̩mo̩-ènìyàn mò̩ó̩mò̩ s̩okùnfàa rè̩. Ìtasè̩-àgè̩rè̩ eléro wo̩ gbalasa wínnípin òmíràn ni ìbè̩rè̩ pẹ̀pẹ̀ ohun gbogbo tiis̩e ẹlé̩mìí, ìmò̩ó̩mò̩ s̩okùnfàa rè̩ ló sì bí gbogbo è̩ro̩ tí ń lo iná-mò̩nàmó̩ná láti s̩is̩é̩, ìyẹn gbogbo è̩ro̩-alonás̩is̩é̩ (electronics). 

Ìwọ o̩mo̩ọ̀ mi, mo wá fé̩ kó mo̩ ohun kan nípa inú wínnípin àti àyíká rè̩, èyí sì ni pé, bí ò̩nà eléro ti jìnà sí ata-kókó-àárin (nucleus) tó ní agbára rè̩ pọ̀ tó, bó sì ti súnmó̩o̩ sí ni agbára àrádòǹfà (electromagnetic force) náà s̩e ń dín kù sí. Ìtumọ̀ èyí ni pé, agbára-ìjá-fáfá àwo̩n eléro tó wà nínú kò tó tàwo̩n eléro tó jìnà sáàárín. Fún àpe̩e̩re̩, bí a bá fún àwo̩n òbìrí-ìyíbiiri náà ní àpèlé láti orí èyí tó wà nínú àti èyí tó pọwọ́ lé e títí dé èyí tó wà lóde, ipò-agbára èyí tó wà lóde ni yóò pọ̀ ju, òun sì ló ni eléro tó pọ̀ jù.

Níbí ni Ìmó̩wùnmí ti fi ìfẹ́ rè̩ han láti mò̩ ohun tí ń bẹ nínú atakókó tó wà láàárin gbùngbùn wínnípin, bàbá rè̩ sì wípé ó ti yá láti rìnrìn àjò lo̩ sí àárin gbùngbùn náà. S̩ùgbó̩n bàbáa rè̩ so̩ fún un pé, kí àwo̩n tóó lè rí ohun tó wà láàárín gbùngbùn náà dáradára, àwo̩n yóò ní láti mú kí wínnípin náà fẹ̀ tó odidi orílé-èdè kan. Bàbáa rè̩ sí wì fún ún kó fo̩n fèrè o̩wó̩ọ rè̩ lé̩è̩kan sí i, àtipé bí fèrè náà bá fo̩n lẹ́ẹ̀kan, iye ìlọ́po ló̩nà e̩gbe̩gbè̩rún ni wínnípin náà yóò fi fẹ̀ si.

Ìmó̩wùnmí fo̩n fèrè o̩wó̩ọ rè̩ tan ni gbogbo agbègbè tí wó̩n wà bè̩rè̩ síí tóbi kọjá kèrémí. Opẹ́lọpé pé wó̩n wa nínú o̩kò̩ọ bàtà tí wó̩n ń pè ní ò̩ge̩re̩re̩. Òun ni kò jẹ́ kí gbogbo àwo̩n òkò eléro tí ń kọjá lára wó̩n s̩e wó̩n lọ́ṣẹ́. Bàbá náà so̩ fún o̩mo̩ rè̩ pé tí kìí bá s̩e ti o̩kò̩ ò̩ge̩re̩re̩ tí àwo̩n wò̩ yìí ni, yóò gba àwo̩n tó ogúnjó̩ láti rìn láti gbàgede wínnípin dé àárin gbùngbùn rè̩ nítorí bí wínnípin náà ti fè̩ tó báyìí. Ó ní s̩ùgbó̩n o̩kò̩ ò̩ge̩re̩re̩ náà yóò gbé àwo̩n ní kíákíá dé àárin gbùngbùn.

Wọ́n gbéra, wó̩n de obiri-iyibiiri tó kángun sí gbàgede atàkókó-àárín wínnípin náà, wó̩n kò lè kọjá nítorí ohun kan ń sáré lójú òpó náà. Bàbá náà tún ki ògèdè tó pa lẹ́ẹ̀kan mọ́lẹ̀, lẹ́yìn èyí sì ni àwọn ohun tí ń sáré náà dúró. Níbí ni wó̩n ti rí i pé eléro tó múra wo̩n ní méjì-méjì ló ń sáré àsáyípo náà. Bí wó̩n ti kọjá obiri-iyibiiri náà ni àwo̩n eléro ọ̀hún tún bè̩rè̩ sí sáré, ènìyàn kò sì lè gba ibè̩ ko̩já mó̩ láìs̩̩e pé àwo̩n eléro náà dúró. Báyìí ni wó̩n s̩e títí tí wó̩n fi lo̩ dé àárin gbùngbùn wínnípin náà, níbẹ̀ ni wó̩n sì ti rí atakókó àárin náà pé àwo̩n è̩yà ohun méjì kan ló dìpò̩ mó̩ ara wo̩n. Ìkín-ní ni e̩lé̩rò̩ (proton), èkejì sì ni alè̩rò̩ (neutron) gé̩gé̩ bí  bàbá rè̩ ti wí fún un. Bàbá rè̩ s̩àlàyé ní kíkún pé:

“Àárin gbùngbùn wínnípin la dé yìí o̩mo̩ mi. Bí o bá wò ó dáadáa, wàá rí i pé àwo̩n ohun kan dìpò̩ níbi tó jẹ́ ẹ̀yà méjì, èkínní tíí s̩e e̩lé̩rò̩ ni agbára rè̩ wà ní è̩rò̩, èyí jé̩ ìdà kejì agbára tó wà nínú eléro tá ti rí síwájú. Èkejì tíí s̩e alè̩rò̩ yìí ló wà nínú gbogbo wínnípin tí e̩lé̩rò̩ rè̩ ju ẹyọkan lo̩ nítorí e̩lé̩rò̩ méjì kò lè lè̩pò̩ mó̩ ara wo̩n. Nítorí naa, wó̩n nílò alè̩rò̩ tí agbára rè̩ wà ní ìwò̩ntun-wò̩nsì èro àti è̩rò̩ (neutral). Eléyìí ni kò níí jẹ́ kí agbára è̩rò̩ tó wà láàárin wínnípin náà pọ̀ ju láti lè dúró s̩ins̩in.”

Ìmó̩wùnmí fèsì pé, “Ìtumò̩ ohun tí è̩ ń wí fún mi látàárò̩ ni wípé, eléro fó̩nká gbàgede, e̩lé̩rò̩ dì pọ̀ sáàárín, alè̩rò̩ ló le̩ e̩lé̩rò̩ àárín pò̩.” Bàbá rè̩ní “O káre láé.” Bàbá náà sì ń bá ò̩rò̩ rè̩ lo̩ wípé:

“Jé̩ kí n wá so̩ fún o̩ nípa àwo̩n as̩ò̩tò̩pé (isotopes). Èròjáyé àbámáyé ni wó̩n lóòótó̩, s̩ùgbó̩n wó̩n s̩e ò̩tò̩ nítorí pé atakókó-àárín wo̩n ní alè̩rò̩ tó pò̩ jù e̩lé̩rò̩ lo̩. Às̩e̩ àbámáyé ni pé iye kan náà ni e̩lé̩rò̩ àti alè̩rò̩ gbó̩dò̩ jé̩ nínú atakókó àárín kí àpapọ gbogbo agbára atakókó àárín lè wà ní è̩rò̩. Bí alè̩rò̩ bá ti wà pò̩ ju e̩lé̩rò̩ lo̩ nínú atakókó àárín, wínnípin náà di as̩ò̩tò̩pé nìye̩n. Ìyẹn ni pé, eléro rẹ̀ pé bí àwọn akẹgbẹ́ rẹ̀, ṣùgbọ́n ó ṣe ara ọ̀tọ̀ nítorí alẹ̀rọ̀ rẹ̀ lé níye.”

Gbogbo bí ẹ̀kọ́ yìí ti ń lọ ni inú Ìmó̩wùnmí ń dùn nítorí ó yé e yéké-yéké. Ó sì ń fẹ́ láti mọ̀ síi. Bàbáa rẹ̀ ṣàkíyèsí èyí, inú òun pàápàá sì ń dùn. Bàbá náà sọ fún ọmọ rẹ̀ kó  fọn fèrè náà sọ́kan lára àwọn e̩lé̩rò̩ tó dì mọ́ra wọn nínú atakókó àárín. Ìmó̩wùnmí sì ṣe bẹ́ẹ̀, e̩lé̩rò̩ náà bẹ̀rẹ̀ síí wú, ohun mẹ́ta kan sì ń fi agbára jà nínú e̩lé̩rò̩ náà bíi pé wọ́n fẹ́ẹ́ jáde síta nínú ìgbèkùn. Àyàa Ìmó̩wùnmí já!

Lámèétọ́: Raji Lateef
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Atakóró wọnú wínní-wínní 1

Ìdájí o̩jó̩ àbámé̩ta kan ni bàbá náà jí o̩mo̩ àti ìyá pé ìrìn-àjò náà yá, tòun taṣọ òògùn lọ́rùn. S̩ùgbó̩n kí wó̩n tóó lọ, bàbá ní kí o̩mo̩débìrin náà da àbá mé̩ta tó fẹ́ kó wá sí ìmúṣẹ nípa ti è̩kó̩ rè̩. Ìmó̩wùnmí so̩ fún bàbá rè̩ wípé:

1. Mo fé̩é̩ ní è̩kúnré̩ré̩ ìmò̩ nípa ìmò̩ ìjìnlè̩ àti ibi tí ó ti bè̩rè̩
2. Mo fé̩é̩ ní è̩kúnré̩ré̩ ìmò̩ nípa ìmò̩-è̩ro̩ pè̩lú
3. Mo sì fé̩é̩ ní è̩kúnré̩ré̩ ìmò̩ nípa ìs̩irò.

Wó̩n rìn ìrìn-àjò lo̩ síbì kan tí o̩mo̩débìrin náà kò mò̩ ní ìlú Afìmò̩s̩o̩rò̩, wó̩n wo̩ inú ilé ńlá kan tí a kó̩ àkó̩lé ńlá kan sí wí pé “ÌKÒ̩LÉ ÒFEEFÈÉ.” Ìmó̩wùnmí bi bàbá rè̩ ohun tí ń jẹ́ bé̩è̩, s̩ùgbó̩n bàbá rè̩ kò fesi. Kàkà kò fèsì, ń ṣe ló fún un ní ìyè̩fun kan wípé kó fi sẹ́nu, s̩ùgbó̩n kò fún ìyá rè̩. Ó ní ìyáa rè̩ ni yóò fa àwo̩n méjéèjí yọ jáde padà níbi tí àwo̩n ń lọ. Ó ní àwo̩n fẹ́ẹ́ takóró wọ inú wínní-wínní títí lo̩ dé inú wínnípin. Ìmó̩wùnmí tún béèrè pe kí ní ń jẹ́ wínnípin, bàbáa rè̩ si dá a lóhùn wípé ibi tí wínní-wínní pín sí ló ń jẹ́ bé̩è̩, òògùn tí òun sì fún o̩mo̩ náà ni yóò jẹ́ kí àwo̩n wa lóòyè̩ nítorí pé àwo̩n yóò di kékeré jọjọ láti lè ríbi tí wínní-wínní pin sí. Kíákíá ni bàbáa rè̩ ti gbé a̩s̩o̩ gbérí-o̩de̩ kan wò̩ só̩rùn, ó sì bèèrè bí o̩mo̩ náà mú ìwé àti ìkọ̀wé rè̩ ló̩wó̩. S̩ùgbó̩n è̩rù wà lójú o̩mo̩dé náà bí ó tilè̩ jé̩ pé ó ti mú ohun ìkò̩wé rè̩ ló̩wó̩. Ó so mó̩ bàbáa rè̩. Bí wó̩n ti ń s̩e èyí ni ìyáa rè̩ tún bú sè̩rín. Wó̩n kó sínú o̩kò̩ ojú-omi kékeré kan tí wó̩n s̩e bíi bàtà aláwò̩tán, ìyáa rè̩ sì tì wó̩n sójú òpó kan tó ń yọ́ bíi pé wó̩n da ilá sóríi rẹ̀. Bàbá ní orúko̩ o̩kò̩ tí àwo̩n wọ̀ yìí ni wó̩n ń pè ní ò̩ge̩re̩re̩. Bí wó̩n ti ń yò̩ lo̩ sí ìsàlè̩ ihò ńlá náà ni wó̩n ń yípo lọ. 

Inú ihò náà dàbíi ihò ìgò tí ènìyàn lè rí òdì-kejì. Bí Ìmó̩wùnmí sì ti wò ó lórí bí ìyáa rè̩ tí wó̩n fi sé̩yìn s̩e bè̩rè̩ síí tóbi. Ó sì ríi pé àwòrán ìyá náà ń yí ihò ìgò náà ká. Tìyanu-tìyanu ló fi so̩ èyí fún bàbáa rè̩, bàbá náà si so̩ fún un pé èyí ló ń ṣe àfihàn bí àwo̩n ṣe ń di kékeré síi nínú ìrìn-àjò àwo̩n. Nígbà ti o̩mo̩ náà kò fi ní rí ìyáa rè̩ mọ́, èékánná àtàm̀pàkò ìyá náà ti tóbi to orí pápá ibi tí wó̩n ti ń ṣeré bọ́ọ̀lù àfẹsẹ̀gbá, àmì dúdú kan bíi àmì-ọ̀run wà lórí èékánná ìyáa rè̩, ọ̀gangan ibẹ̀ sì ni o̩kò̩ náà forí lé, bó ti ń yò̩ lo̩ sí ìsàlè̩. O tóbi títí, afiiwimu!

Lójijì ni òkùnkùn s̩ú, ó sì dàbí pé o̩kò̩ wó̩n wà nínú òkùnkùn, wó̩n sì ń lọ sísàlè̩ pè̩lú eré burúkú. O̩mo̩débìrin náà di mó̩ bàbáa rè̩ nítorí pé ẹ̀rù ń bà á gidigidi. Nígbà tí ó yá, iná funfun kan tàn ní ọ̀kánkán, nísàlè̩ ló̩hùn-ún, o̩kò̩ ò̩ge̩re̩re̩ náà sì ń gbé wó̩n lo̩ síbi tí iná náà wà. Bí wó̩n ti ń súnmọ́ ọn ni iná náà ń pín yẹ́lẹyẹ̀lẹ. Bí wó̩n ti ń súnmó̩ àwo̩n iná yìí ni ìtànsán-ìmọ́lẹ̀ wó̩n kò mọ́lẹ̀ púpò̩ mọ́. Nígbà tí wó̩n yóò fi dé ìwọ̀n òkìtì mélòó kan sí ìdíi rè̩, gbogbo wó̩n rí win-in-rin bí e̩yin onígo amọ́roro, ò̩kò̩ò̩kan wó̩n sì ti tóbi tó odidi ìkòkò ńlá kan. Ìrínìmò̩ bè̩rè̩ ò̩rò̩ rè̩ wípé:  “Ibi a wí la dé, o̩mo̩ò̩ mi. Wá mú gègé rè̩, kí o sì máa ko̩ ò̩rò̩ mi sílẹ̀.” Ọmo̩ náà s̩e bí bàbáa rè̩ ti wí. Ó bè̩rè̩ si ko̩ ò̩rò̩ bàbáa rè̩ sílè̩, bákan náà ló ń ya àwòrán ohun tó rí.

Láti ìgbàa láéláé ni àwo̩n oníròrí ti lérò rè̩ lọ́kan pé ó ní ààyè kan tí ohun kan le kéré mọ; ìyẹn nibi tí wínní-wínní pin sí. S̩ùgbó̩n sá ní ti ìmò̩-ìjìnlè̩, John Dalton ló kó̩kó̩ wòye pé níwọ̀n ìgbà tó jẹ́ pé àwo̩n èròjà-àbámáyé (1) kan wà ti wó̩n máa ń yapa lo̩ dara pò̩ mó̩ èròjà-àbámáyé mííràn láti di èròjà ọ̀tun, ó ní láti jẹ́ pé ibi tí wínní wínní pin sí ni èyí ti bè̩rè̩ síí ṣẹlẹ̀.

Jẹ́ ki n sa´re´ sọ fun o nipa èròjà-àbámáyé tí a óò gé kúrú sí èròjáyé láti ìsinsinyi lọ. Èròjáyé ni èròjà ohun gbogbo tí ń bẹ nínú ayé àti ìsálálú. Láyé àtijọ́, mẹ́rín-in péré ni àwọn ènìyàn gbà pé èyí jẹ́: iná, omi, ẹ̀rùpẹ̀ àti afẹ́fẹ́. Ṣùgbọ́n ṣáá, ní ayé òde òní, ìmò-ìjìnlẹ̀ ti fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ pé a tún lè pín àwọn mẹ́rín-in yìí sí yẹ́lẹyẹ̀lẹ. Nítorí náà, èròjáyé mọ́kàndílọ́ọ́gọ́fà (118) ni a ti fidí rẹ̀ múlẹ̀ pé ó wà, yálà nípa àbámáyé ni tàbí àto̩wó̩dá.”

Ìmọ́wùnmí sọ fún bàbáa rẹ̀ pẹ́, “Lọ́rọ̀ kan, èròjà tó já ayé ni èròjáyé, ìtumò èyí sì ni pé kìkìdá wọn ló di ohun gbogbo tí a lè rí nínú ayé.”  Bàbáa rẹ̀ ní, “bẹ́ẹ̀ ni. O káre láé ọmọọ̀ mi.” Ó sì tún ń bá ọ̀rọ̀ rẹ̀ lọ pẹ́:

“Ní òde gbangba níbi tí a tí ń bọ̀, ǹ jé̩ iná lè darapò̩ mó̩ ilè̩ tàbí omi bi? O ó rí i pé èyí kò ṣeé ṣe. S̩ùgbó̩n bí wínní-wínní iná bá darapọ̀ mọ́ wínní-wínní até̩gùn kan, ohun kan lè ti ìdí èyí jáde tí yóò jẹ́ èròjà tuntun. Dalton so̩ pé ibi tí wínní-wínní pin sí ni ibi tí ó ti ṣeé ṣe fún díẹ̀ lára èròjà-àbámáyé kan láti darapò mó̩ èròjà-àbámáyé mííràn láti di ohun mííràn. Níwọ̀n ìgbà tí ó sì ti jẹ́ ibì yìí ni ohun kan ti máa ń darapò̩ mó̩ ohun mííràn, ó gbà pé ibí ni wínní-wínní pin sí ní ìbámu pè̩lú èrò-orí àwo̩n oníròrí ilè̩ Greek àti India nígbà láéláé. Erwin Wilhelm Muller o̩mo̩ ilè̩ Germany ló sì kó̩kó̩ rí wínnípin yìí pè̩lú ìrànwó̩ è̩ro̩-awohun-wínní-wínní.Dalton jánà níbìkan, ó sì tún kùnà níbìkan. Àwo̩n ohun tí ó ń wò wò̩nyí ló para pò̩ di oun gbogbo tí ń bẹ nílé ayé àti ní gbogbo inú ò̩salalu lóòtọ́,  nínú ìparapò̩, ìyapa àti ìdarapò̩ mó̩ òmíràn ni àwo̩n èròjà-àbámáyé orísìíríṣìí ti s̩e wáyé lóòtọ́. È̩̩wè̩, ìgbọ̀nrìrì àti ìdúró-lójúkan àwo̩n wínnípin yìí ló ń fa gbogbo ipo tí ohun gbogbo wà, bíi ìgbóná, ìtutù, ìdìpò̩, ìlekoko, ìs̩àn-bí-omi àt iìjé̩-afé̩fé̩. Fun àpe̩e̩re̩, bí a bá gbé omi sórí iná, tí a sì dáná sí I lábẹ́, ìgbọ̀nrìrì wínnípin iná yóò kóbá wínnípin irin tí a fi ṣe ìkòkò, tí àwo̩n náà yóò sì bè̩rè̩ síí gbọ̀n, ìgbọ̀nrìrì wó̩n yí kan náà yóò kó ba ìgbọ̀nrìrì wínnípin omi, àwo̩n náà yóò sì bè̩rè̩ síí gbọ̀n. Jẹ́ kí á wá sún mọ́ ọ̀kan nínú àwo̩n wínnípin yìí láti mò̩ bóyá níbi ni wínní-wínní pin sí lóòótó.”

Bi Ìrínìmò̩ ti so̩ bé̩è̩ tán, ó yọ fèrè kan jáde, ó fún o̩mo̩débìrin rè̩ pé kó fun fèèrè náà sí èyíkèyí tí ó bá wù ú nínú àwo̩n wínnípin náà. Ó ní èyíkèyí tó bá fọn fèrè náà sí yóò wú débi pé àwo̩n yóò lè wọ inú rè̩ lo̩.

Nígbà tí wó̩n sún mọ òkan nínú àwo̩n wò̩nyí tí Ìmó̩wùnmí sì fọn fèrè náà si, ló tóó wá mò̩ pé ohun tí ó dúró bíi èèpo ẹyin tàbí ikaraun wò̩nyí kìí s̩e ìgò tàbí ìkaraun rárá, àwo̩n ohun kan tí ènìyàn kò leè rí nítorí erée wo̩n pò̩ púpò̩ bi wó̩n ti ń jù ràn-ìn ràn-ìn yí ká àárin gbùngbùn kan náà. Kí bàbá náà tó sọ̀rọ̀ ni o̩mo̩ rè̩ ti sọ̀rọ̀ pé “Baba mi, wínní-pin yìí dà bíi ido-ayíbiri kékeré kan tí kókó àárín yìí dúró nípò òòrùn, tí àwo̩n ohun tí ń jù ràìn-ràìn wò̩nyí sì dà bíi àwo̩n ayíbiiri nínú ìdo-ayíbiiri-móòrùn (2), lára èyí táyé tiwa yìí wà.”  Inú bàbá rè̩ dùn fún àkíyèsí yìí, ó sì bè̩rè̩ ò̩rò̩ rè̩, Ìrínìmò̩ wípé:

“Níbí ni Dalton kò ti jánà wípé ibi tí wínní-wínní parí sí ni èyí. Bó tilẹ̀ jẹ́ pé ohun ti wó̩n ní lọ́kàn nígbà tí wó̩n bá so̩ pé wínnípin ni a timò̩ báyìí pé ó pín sí yẹ́leyẹ̀lẹ, síbẹ̀ ,àwo̩n onímò̩-ìjìnlè̩ sì toro mó̩ ò̩rò̩ ìperí náà. Bóyá nítorí pé gbogbo ohun tó tún kéré kọjá wínnípin, tí wínnípin dì síkùn jẹ́ oníbáméjì (3) ni. Ìtumọ̀ èyí ni pé kò ì sí ìfẹnukò pé kóró (4) ni wọ́n ni tàbí ìbìlà (5).” Wínnípin nìkan ni ìfenukò wà pé kóró ni.

Inú Ìmó̩wùnmí dùn, ara rè̩ sì yá gágá láti mò̩ si nípa wínnípin. Ó ko̩ ọ́ sínú ìwé rè̩ wípé “ibi tí wínní-wínní pin sí ní ti kóró, là á pè ní wínnípin. Bi wínní-wínní bá fi le pín lé̩yìn èyí, oníbáméjì ló dì síkùn.

Àyànkọ

1. èròjà-àbámáyé-èròjáyé – elements (chemistry)
2. ìdo-ayíbiiri-móòrùn – solar system (for example, our solar system)
3. Oníbáméjì–èyí tí ó wà ní ìwà méjì; kóró àtiìbìlà. (particle and wave)
4. Kóró–particle
5. Ìbìlà–wave

Lámèétọ́: Raji Lateef
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Pè̩lú ìfajúro ni o̩mo̩débìrin kan tí orúko̩ rè̩ ń jé̩ Ìmó̩wùnmí fi délé lọ́sàn-án o̩jó̩ kan láti ilé-è̩kó̩ọ rè̩. Kìí s̩e pé olùkó̩ rè̩ nà án lẹ́gba tàbí fi ìyà kan jẹ ẹ́. Wó̩n kan so̩ fún un pé bóyá ni yóò lè máa tẹ̀ síwájú ní ẹ̀ka ìmò̩-ìjìnlè̩ ní ìpele As̩è̩gbó̩n-kìnni nílé è̩kó̩-gíga ni. Ó ti ka ìwé kẹta ní ìpele As̩àbúrò yege, ò sì ti bọ́ sí ìpele àkọ́kọ́ As̩è̩gbó̩n. S̩ùgbó̩n àwo̩n olùkọ́ọ rè̩ ti so̩ fún un pé ó ní láti ta yọ dáadáa nínú ìdánwó rè̩ tó ḿ bọ̀ ló̩nà. Eléyìí ni wó̩n yóò fi mo̩ àwo̩n ti yóò kù ní ẹ̀ka ìmò̩-ìjìnlè̩. Ọ̀rọ̀ yìí ka iyáa rè̩ tó ń jẹ́ Ìmò̩níyì lára nítorí kò fe ki o̩mo̩débìrin ọ̀un máà wà nínú ìbànújẹ́ kan niti è̩kó̩ rè̩. Pàápàá jùlo̩, èrò o̩mo̩débìrin náà wípé àyàfi tí òun ba s̩e òògùn ìsọ̀yẹ̀ kí òún tóó lè mo̩ ohun tí wó̩n ń kó̩ oun nínú ìmò̩-ìjìnlè̩. Ìyá rè̩ pàrọwà fún un títí pé bí òógún ìsọ̀yè bá tilẹ̀ wà, yóò kàn jẹ́ kó ranti ohun tó ti kó̩ tó sì mò̩ nìkan ni, s̩ùgbó̩n ohun tá à ń pè ni kénìyàn mo̩ ohun kan ni kó mo̩ igbà tí óun lè s̩e àmúlò ìmò̩ bé̩è̩.

Wọ́n kó ò̩rò̩ yìí dé ọ̀dọ̀ bàbáa rè̩ tó ń jẹ́ Ìrínìmò̩. Bàbá náà gbà láti ran o̩mo̩ rè̩ ló̩wó̩ ní ti è̩kó̩ rè̩ kó lè gbé igbá-orókè. Ó so̩ fún un pé òun yóò s̩e òògùn kan fún un tí yóò fi mo̩ ìwé rè̩ dáradára. Ó wí fún o̩mo̩ rè̩ pé òògùn yìí ti wà ní ìdílé àwo̩n fún o̩jó̩ pípé, òun ni àwo̩n bàbá ńlá òun máa ń lo tí ọ̀ràn kan kò bá yé wọn. Gbogbo bi bàbá náà ṣe ń sọ̀rọ̀ yìí ni ìyáa rè̩ ń fi ojú ré̩rìn-ín tí kò sì jẹ́ kí o̩mo̩débìrin náà mọ̀. Bàbá náà ní kí o̩mo̩ òun pèlò sílẹ̀ nítorí àwo̩n yóò rìnrìn-àjò àràm̀barà kan. Ó ní kí ó mú ìwé pélébé kan àti gègé ìkọ̀wé ló̩wó̩ fún àkọsílẹ̀. Pàápàá jùlọ, ó so̩ fún un kó rán òun létí láti má gbàgbé fèrè-òwú bàǹtù kan tí òun fé̩é̩ fún un. Bàbá rè̩ s̩àlàyé pé, fèrè yìí máa ń mú kí ohunkóhun tí ènìyàn ba fo̩n ọ́n sí wú bàǹtùbàǹtù. Ó ní kí o̩mo̩débìrin náà máa lo̩ s̩erée rè̩ níta pè̩lú àwo̩n ake̩gbé̩ rè̩, kó sì má mikàn mọ́.

O̩mo̩débìrin náà lo̩ darapò̩ mó̩ àwo̩n ake̩gbé̩ rè̩, wó̩n sì bè̩rè̩ eréé ṣe. Wó̩n ń kọrin pé:

Lílé: Ó di kóro, 
Gbígbè: Kòro
Lílé: Ó di kóro, 
Gbígbè: Kòro
Lílé: Ó para pò̩, 
Gbígbè: E̩ja dúdú parapò̩ mó̩ è̩gúsí
Lílé: Ó para pò̩, 
Gbígbè: E̩ja dúdú parapò̩ m’é̩gúsí

Bàbá àti ìyá ń wo o̩mo̩ wó̩n bó ṣe ń bá àwo̩n ake̩gbé̩ rè̩ ṣeré, wó̩n sì ń tàkurọ̀ so̩ pé ìbá jẹ́ pé ó mo̩ bí orin tí wó̩n ń ko̩ náà ṣe ṣàfihàn ohun tó bi ìmò̩-ìjìnlè̩ tòní, kò bá tí so̩ pé òun kò lè mo̩ ìmò̩-ìjìnlè̩ àyàfi bí òun bá s̩e òògùn ìsò̩yè. Ìmò̩níyì, ìyá o̩mo̩ náà sì bè̩rè̩ ò̩rò̩ wí pé: 

“Ohun gbogbo tó ń bẹ láyé ló ní kóro bí e̩yin e̩ja. Omi, afé̩fé̩, erùpè̩ àti ìmó̩lè̩. Kóro wínní-wínní parapò̩ wó̩n di mó̩lékù, ìye̩n ohun tó mo̩ lé ara rè̩ títí tí. Mó̩lékù parapò̩ wó̩n di èròjà-àbámáyé gbogbo. Nígbà miran è̩wè̩, kóro wínní-wínní èròjà kan lè parapò̩ mó̩ ti òmíràn, bi kóro wínní-wínní ẹyin ẹja ti lè parapò̩ mó̩ kóro wínní-wínní è̩gúsí, láti bè̩, èròjà mííràn a sis̩è̩ wáyé.”

Lé̩yìn èyí, àwọn o̩mo̩dé náà tún ṣe eré mííràn. Wọ́n sì tún ń ko̩rin:

Lílé: Olú pagbo yí mi ká
Gbígbè: Pagbo
Lílé: Ògè̩dè̩ pagboy’ódò ká
Gbígbè: Pagbo
Lílé: Olú pagbo yí mi ká
Gbígbè: Pagbo
Lílé: Ògè̩dè̩ pagbo rìbìtì
Gbígbè: Pagbo Ìyá

Ìmó̩wùnmí tún sò̩rò̩. Ó ní, “Àwo̩n ohun kan máa ń pagbo yí olódì kejì rè̩ tó wa láàárín ká ni ninu ohun gbogbo. Bó ti wà nínú agbáre̩re̩ (1) bó ti tóbi tó náà ló wà nínú wínnípin bó ti kéré jo̩jo̩ tó. Agbára olódì-kejì yìí yóò sì máa gbé wo̩n yí ká rè̩. Bó ti rí nínú ìdo-ayíbiiri-móòrùn (2) náà nìye̩n. Nínú agbáre̩re̩, ò̩gbún-òkùnkùn (3) kán wà láàárín tí ìtàns̩án ìmó̩lè̩ kò leè wò̩, nítorí náà a kò mo̩ ohun tó dì sí’kùn, agbára rè̩ ló sì ń gbé ohun gbogbo ló̩wó̩jà rè̩ yí biiri. Nínú ìdo-ayíbiiri-móòrùn pè̩lú, ò̩rara-òòrùn wà láàárín, òun ló sì ń gbé ohun gbogbo lákàtàa rè̩ yí biiri. Bákan náà nínú wínnípin, olódì-kejì kan àti èkejì rè̩ ló wà níbè̩, ò̩kan sì ń gbé èkejì yíká ara rè̩.”

1. agbáre̩re̩ – galaxy (láti inú oríkì kan tó wípé “Ò̩rúngbá re̩re̩ lójú o̩mo̩dé.” Lóòótó̩, eléyìí ń so̩ nípa ìkuùkú ojú ò̩run, s̩ùgbó̩n àwo̩n gálásì náà ń gbá re̩re̩ lo̩ nínú òfurú jágádo ni)
2. ìdo-ayíbiiri móòrùn – solar system. Literally, it means ‘group encircling sun.’
3. ò̩gbún-òkùnkùn – black hole