Ẹ̀jẹ̀ (blood)| Olubayọde Martins Afuyẹ
Lámèétọ́: Raji Lateef
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayọ
Ki a tó bẹ̀rẹ̀ ẹ̀kọ́ yìí, kí ni ẹ̀jẹ̀? Ẹ̀jẹ̀ jẹ́ àkójọpọ̀ oje ẹ̀jẹ̀ (plasma) àti àwọn hóró (cell) tó ń yíká nínu ara. Bákan náà, a lè rí ẹ̀jẹ̀ gẹ́gẹ́ bíi èròjà tó ń gbé àwọn ohun aṣaralóore (nutrients) kiri ara eranko ọlọ́pǎ-ẹ̀yin (vertebrate animals). Nínú mùdùnmúdùn (bone marrow) ni ìpèsè hóró ẹ̀jẹ̀ ti máa ń wáyé. Nínú ihò egungun ni a ti máa ń bá mùdùn-múdùn eegun. Mùdùn-múdùn eegun yìí ni àwọn ẹ̀yà hóró ìpìlẹ̀ (stem cell) tí wọ́n kápá làti yíra padà sí hóró ẹ̀jẹ̀ pupa (red blood cells), hóró ẹ̀jẹ̀ funfun (white blood cells) àti oje ẹ̀jẹ̀ (plasma).
Àwọn ohun tó kóra jọ di ẹ̀jẹ̀ jẹ́ àwọn ohun méjì pàtàkì. Àwọn ni: èròjà olómi (liquid item) àti èròjà líle (solid item):
- Èròjà Olómi inú ẹ̀jẹ̀ là ń pè ní oje ẹ̀jẹ̀. Bí a bá ṣe àtúpalẹ̀ àkóónú ẹ̀jẹ̀, ìdá tí oje ẹ̀jẹ̀ kó, tó ìdá àádọ́ta sì ọgọ́ta (50-60%). Àwọn ohun tí a óò bá nínú oje ẹ̀jẹ̀ fúnra rẹ̀ ni omi, iyọ̀ àti purotéèni (protein).
- Èròjà líle inú ẹ̀jẹ̀ pín sí mẹta. Àwọn ni: hóró ẹ̀jẹ̀ pupa (red blood cells), hóró ẹ̀jẹ̀ funfun (white blood cells) àti hóró amẹ́jẹ̀dì (platelets).
Hóró-amẹ́jẹ̀dì (Platelet): Èyí jẹ́ hóró tó kéré, tí kò sì ní àwọ̀ (colourless). Òun ni ó máa ń ran ẹ̀jẹ̀ lọ́wọ́ lati dìpọ̀ (to clot) nígbàtí a bá farapa, tí ó sì lójú (wound). Ó kápá láti dènà tàbí dẹkùn ẹ̀jẹ̀ tó ń jáde lójú ọgbẹ́. Hóró-amẹ́jẹ̀dì tó wà nínú máìkíròlítà (microliter) ẹ̀jẹ̀ kan yóò tó ọ̀kẹ́ méje àti ẹgbàá sí ogun ọ̀kẹ́ lé méjì àti ẹgbàá (150,000 – 450,000).
Hóró ẹ̀jẹ̀ Pupa tàbí ẹ̀rítírósáìtì (Red blood cells/erythrocytes): Hóró ẹ̀jẹ̀ pupa yìí náà ni a mọ̀ sí ẹ̀rítírósáìtì (erythrocytes – ìtumọ̀ èyí kò yàtọ̀ sí tí hóró ẹ̀jẹ̀ pupa). Ọ̀rọ̀ Gíríkì (Greek) ní, tí ìpìlẹ̀ ìṣẹ̀dá rẹ̀ jẹ́ “ẹ̀rítíròsì” (erythros) tó dúró fún pupa àti “sáìtì” (cyte) tó dúró fún hóró. Hóró ẹ̀jẹ̀ pupa ló gbajúmọ̀ jù nínú àwọn hóró ẹ̀jẹ̀. Ó jẹ́ ọ̀nà pàtàkì fún gbígbé òyì-iná/ọ́ksíjìnì (oxygen) láti inú ẹ̀dọ̀fóró sì èya ara gbogbo, ó sì tún jẹ́ ohun ayí-àwọ̀padà (pigment) tí ó fún ẹ̀jẹ̀ ní àwọ pupa rẹ̀. Bákan náà, ó ní purotéènì táà ń pè ní agbọ́ksíjìn-kánú-ẹ̀jẹ̀ (hemoglobin). Hóró ẹ̀jẹ̀ pupa ni hóró tó pọ̀ jù nínú àgọ́ ara ọmọ-ènìyàn, a sì máa tó bí ogún sì ọgbọ̀n tírílíọ̀nù (20-30 trillion) nínú ara. Ẹ̀jẹ̀ ara ọkùnrin máa ń pò ju ti obìnrin lọ. Hóró ẹ̀jẹ̀ pupa kọ̀ọ̀kan a máa lo tó oṣù mẹ́rin kí ó tó di aláìsí. Ojoójúmọ́ ni ara máa pèsè hóró ẹ̀jẹ̀ pupa tuntun láti rọ́pò àwọn tí o tí ku tàbí àwọn tí ara pàdánù.
Hóró ẹ̀jẹ̀ funfun tàbí lúkósáìtì (white blood cells/leukocytes): Àwọn hóró ẹ̀jẹ̀ funfun jẹ́ àwọn hóró tó ń ṣiṣẹ́ fún ètò-àjẹsára (immune system) tó ń dáàbò bo ara níbi àwọn àìsan alákóràn (infectious diseases) àti àwọn ohun àjèjì (foreign invader). Orisun àwọn hóró ẹ̀jẹ̀ funfun ni mùdùn-múdùn inú eegun. Nínú gbogbo ẹ̀yà ara pátá ni a ti lè rí hóró ẹ̀jẹ̀ funfun. Èyí túmọ̀ sí pé a óò ma ṣalábàpádèé wọn nínú ètò ẹ̀jẹ̀ (blood system) àti ètò omi-ara (lymphatic system).