Jẹjẹrẹ (cancer)| Taofeeq Adebayo

Lámèétọ́: Adedoyin Adegbaye
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Jẹjẹrẹ (cancer) jẹ́ àrùn tí ó máa ń bẹ̀rẹ̀ nígbà tí àwọn hóró (cell) kan nínú ara bá tóbi síi láìní ìjánu, tí wọ́n sì tàn ká lọ sí àwọn ẹ̀yà ara míràn.

Kò sí ibi tí jẹjẹrẹ kò ti lè jẹ yọ nínú àgọ́ ara ọmọ ẹ̀dá ènìyàn.  Ẹ jẹ́ ká rántí pé gbogbo ẹ̀yà ara wa ló jẹ́ pé àwọn hóró (cells) ni wọ́n pilẹ̀ wọn. Èyíkèyí nínú àwọn hóró yìí ló lè lùgbàdì jẹjẹrẹ. 

Ìdàgbàsókè ọmọ ẹ̀dá ènìyàn nííṣe pẹ̀lú àwọn ìgbésẹ̀ (process) méjì gbòógì kan: ìdàgbà hóró (cell growth) àti hóró pínpín (cell division). Ìdàgbà hóró ni bí hóró ṣe máa ń tóbi síi tí yóò sì dẹ́kun títóbi tí ó bá ti tóbi dé ààyè kan.  Hóró pínpín ni bí hóró ẹyọ kan ṣe máa ń pín di méjì, mẹ́rin àti bẹ́ẹ̀bẹ́ẹ̀ lọ. Fún àpẹẹre, ọmọ kékeré tí ó dàgbà di àgbàlagbà ni o jẹ́ pé àgọ́ ara rẹ̀ ti la àwọn ìgbésẹ̀ méjèèjì yí kọjá: àwọn hóró ara rẹ̀ ti tóbi síì wọ́n sì ti pín síi di púpọ̀, tí ó fi jẹ́ pé orí rẹ̀ tó kéré tẹ́lẹ̀ ti wá di títóbi báyìí. 

Àwọn hóró a máa bàjẹ́, bẹ́ẹ̀ wọn a máa kú. Nígbà tí èyi bá sẹlẹ̀, àwọn hóró tuntun á rọ́pò wọn nípaṣè hóró pínpín àti ìdàgbà hóró. Àpẹẹrẹ tí a lè fi ṣe àlàyé èyí ni bí ènìyàn bá ní egbò tí egbò yí sì san. Awọ tuntun tí ó wà lójú àpá náà jẹ́ àwọn hóró tuntun, nígbà tí èépá tí a já kúrò lójú rẹ̀ jẹ́ àwọn hóró tí wọ́n ti di òkú.

Ní ìgbà míràn ìgbésè elétò yí le forisánpọ́n, tí àwọn hóró tó ti bàjẹ́ yóò sì máa tóbi síi tí wọn ó sì máa pín di púpọ̀ bí ó ti lẹ̀ jẹ́ pé ó yẹ kí wọn ó kú ni. Àwọn hóró bíbàjẹ́ yíì lè sarajọ di ìṣù èèmọ̀ (tumor). Ìṣù èèmọ̀ ni àkójọpọ̀ àwọn ìṣù ara (tissues) tí wọ́n tóbi ju bí ó ṣe yẹ lọ, tí títóbi yí kò sì wúlò fún nǹkankan nínú àgọ́ ara. Irúfẹ́ ìṣù èèmọ̀ méjì ni ó wà: (i) ìṣù èèmọ̀ oní-jẹjẹrẹ (cancerous tumor) tí a tún le pè ní ìṣù èèmọ̀ líle (malignat tumor), àti (ii) ìṣù èèmọ̀ lílẹ (benign tumor) èyí tí kò ní jẹjẹrẹ.

Àwọn ìṣù èèmọ̀ oní-jẹjẹrẹ máa ń tàn ká làti gba ìjọba lọ́wọ́ àwọn ìṣù ara ìtòòsí  àti òkèrè nípasẹ̀ ìgbesẹ̀ kan tí a mọ̀ sí  ìtànkà jẹjẹrẹ (matastasis). Ọ̀pọ̀ nínú àwọn jẹjẹrẹ ló jẹ́ pé alàdìpọ̀ (solid) ni wọ́n, sùgbọ́n àwọn jẹjẹrẹ inú ẹ̀jẹ̀ bíi àwọn àìsàn ẹ̀jẹ̀ (leukemias) kìí sábà jẹ́ aládìpọ̀.

Àwọn ìṣù èèmọ̀ lílẹ kìí sábà tàn ká tàbí gba ìjọba lọ́wọ́ àwọn ìṣù ara ìtòòsí tàbí ti òkèèrè. Àwọn ìṣù èèmọ̀ lílẹ kìí sábà gbérí padà bí wọ́n bá gé wọn, nígbà tí ó jẹ́ pé àwọn ìṣù èèmọ̀ líle le gbérí padà lẹ́yìn tí wọ́n bá gé wọn. Ìṣù èèmọ̀ lílẹ  leè tóbi gan-an, wọ́n leè yọrí sí àwọn àmì àìsàn tó léwu, wọ́n sì le dá ẹ̀mí ènìyàn légbodò. Àpẹẹrẹ èyí ni ìṣù èèmọ̀ lílẹ inú ọpọlọ.

Ní àkótán, àwọn hóró tí wọ́n ti bàjẹ́ tó yẹ kí wọn ó kú sùgbọ́n tí wọn ò kú tí wọn ń tóbi síi tí wọ́n sì ń pín di púpọ̀ síi ni wọn ń fa jẹjẹrẹ.

Òsùbà: cancer.gov