Category: Sáyẹ́ǹsì Àrígbéwọ̀n (Physical Sciences)

Ìmọ̀ Àrígbéwọ̀n (Physics)

Ìráraràn– ì-rí-ara-ràn– (elasticity)| Raji Lateef

Science in Yoruba

Lámèétọ́: Taofeeq Adebayọ
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayọ

Ìráraràn– ì-rí-ara-ràn– (elasticity) ni agbára tí ohun abaralíle (solid) kan ni láti padà sí ìrísí (shape) àti ìwọ̀n (size) ìpìlẹ̀ rẹ̀ lẹ́yìn tí a bá ti ṣe àmúkúrò ipá òde (external force) to ṣiṣẹ́ lórí rẹ̀. Òǹràn (elastic material) ni ohun tí ó lè padà sí ipò àti ìwọ̀n ìpìlẹ̀ rẹ̀ lẹ́yìn tí a ti yọ ipá (force) tó mú ìyípadà bá a. 

Bí ipá òde tí a lò lórí nǹkan abarálíle kan (tó ní àbùdá ìráraràn) bá lágbára tó bẹ́ẹ̀ tí àyípadà fi bá ìrísíi rẹ̀, nǹkan bẹ́ẹ̀ yóò padà sípò bí a bá yọ ipà tí a lò. Èyí ni yóò mú rọ́bà tí a fà pàdà bọ́ sípò rẹ̀ lẹ́yìn tí a jù ú sílẹ̀. Bákan náà ni wáyà tẹ́ẹ́rẹ́ (string wire) yóò nà (stretch) dé ààyè kan lẹ́yìn tí a fi ẹrù sí ẹnu rẹ̀ ṣùgbọ́n yóò padà sí ìrísí rẹ̀ ìpìlẹ̀ bí a bá yọ ẹrù ẹnu rẹ̀ kúrò. 

Àwọn ohun abaralíle tí wọ́n ní agbára láti padà bọ̀ sí ipò àti ìwọ̀n ìpìlẹ̀ wọn lẹ́yìn tí a yọ ipá tó mú àyípadà bá wọn kúrò ni a lè rí bíi ajẹmọ́-ìráraràn (elastic) nígbà tí a óó pe àbùdá tó ń mú irú ìṣesí báyìí wá ní àbùdáa ìráraràn. 

Òfin Hooke (Hooke’s Law)
Bí a bá lo ipá lórí okùn aláàwéfò (spring) tàbí okùn tẹ́ẹ́rẹ́ (string), okùn náà yóò gùn síi níwọ̀n. Bí a bá yọ ipa orí okùn  náà kúrò, yóò padà sí ipò rẹ̀ ìpìlẹ̀. Bí a bá lé ipa orí irú okùn bẹ́ẹ̀ kún ní ìlọ́po méjì, gígùn okùn  náà yóò lé kún ní ìlọ́po méjì. Bí ipá yìí ṣe ń lékún síi ni okùn náà yóò máa gùn síi títí tí okùn náà yóò fi dé òpin ìráraràn (elastic limit). Ìbáṣepọ̀ tó wà láàárín ipá orí okùn aláàwéfò àti àlékún tó ń bá irú okùn bẹ́ẹ̀ ni òfin Hooke ń ṣàlàyé.

Ìmọ̀ Àrígbéwọ̀n (Physics)

Ìṣípòpadà (motion)| Gbenga Ọlabiyi

Science in Yoruba

Lámèétọ́: Bọde Ọjẹ
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Kí ni à ń pè ní ìṣípòpadà (motion)? Ìsípòpadà jẹ́ ìpapòdà láti ibìkan dé ibòmíràn. Fún àpeere, ohun ti ọkọ̀ tó n lọ láti ìlú Èkó ṣí ìlú Ìbàdàn ń se ni pé ó ń pa ipò dà. Fún ìdí èyí, a lè sọ pé ọkọ̀ yi wa lórí  ìṣípòpadà. Irúfẹ́ ìṣípòpadà gbòógì mẹ́rin ni ó wà:

Ìṣípòpadà aláìlétò (random motion): èyí ni ìpapòdà ohun kan láti ibìkan sí ibòmíràn láì ní pàtó ibìkan ti o dorí kọ. Ọ̀nà púpọ̀ la lè fi se àpẹẹre irú ìṣípòpadà yíì. Àkọ́kọ́ ni èèta (particle) èéfín tí ó ń jáde sínu afẹ́fẹ́ tí a bá sun igbó tàbí tí a bá ń dá iná igi. Tí a bá wò ó dáadáa, a ó ríi pé ó sòro fún wa láti mọ pàtó bí àwọn èèta yíì ṣe ń lọ láti bìkan sí ibòmíràn. Ohun tó tún dàbí rẹ̀ ni ìkọlùkọgbà láàrin àwọn èèta omi tí ó ń hó tàbí láàrin àwọn èèta òyì (gas).

Ìṣípòpadà atibìkandébòmíràn (translational motion). A lè fi àpẹẹrẹ ìṣípòpadà yí hàn nípa ọkọ̀-ojúrin tó ń lọ láti ibùdó kan sí òmíràn. Bákan náà, labalábá tó ń fò láti ọ̀dọ̀ òdòdó kan sí òmíràn náà ń se àkọ̀júwe ìṣípòpadà atibìkandébòmíràn.

Ìsípòpadà lááláámìlooloo (oscillatory motion): èyí ni ìṣípòpadà ǹkan tó ń lọ síwájú lọ sẹ́yìn tàbí sí ọ̀tún sí òsì. Ẹrù tí  a so rọ̀ s’ókè tí ó ń lọ sí ọ̀tún lọ sí òsì ń ṣe àkọ̀júwe ìṣípòpadà láámìlooloo.

Irúfẹ́ ìṣípòpadà kẹrin ni ìṣípòpadà olóbìrípo (rotational motion) tí àárín rẹ̀ wà lórí ìlà-àkóso ìyípo (axis of rotation) rẹ̀ . Fún àpẹẹrẹ, ohun tí ilé-ayé (earth) tí ó ń yí ní ìbámu pẹ̀lú ìlànà ìlà-àkóso ìyípo rẹ̀ ń ṣe ni ìṣípòpadà olóbìrípo . Àpẹẹrẹ míràn tí a lè tọ́ka sí ni táyà ọkọ́ tó wà lórí ìrìn.

Làkótán, a lérò wípé ẹ ti fi ìmò kún ìmò bẹ́ sì ni ẹti fi òye kún òye. A ó ri pé òye ìṣípòpadà ṣe pàtàkì. Pàápàá jùlọ àwọn àpẹẹrẹ rẹ̀ ń fara hàn nínú ìṣe wa yálà ní ilè tàbí lóko. Sùgbọ́n ká tó lọ, kí gan-an ni ó ń se okùnfà ìṣípòpadà?  A ó máa dáhùn ìbéérè yíi àti ohun tó rọ̀ mọ́ọ nínú apákejì.

Ìrìnkèrindò (Exploring the Universe)

Ayé Sátọ̀n| Taofeeq Adebayo

Science in Yoruba

Lámèétọ́ (proofreader): Bọde Ọjẹ
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Ẹ tún káàbọ̀ padà sí orí ìrìnkèrindò wa nínú àgbáńlá ayé. Nínú apá kọkànlá yí, a ó máa tẹ̀ sí wájú sí orí ayé tí a mọ orúkọ rẹ̀ sí Sátọ̀n (Saturn).

Sátọ̀n ni ayé tí ó súnmọ́ òòrùn sìkẹfà. Sátọ̀n yí kan náà ni ó tóbi sìkejì nínú gbogbo àwọn ayé mẹ́jẹ̀ẹ̀jọ tó wà ní sàkáání òòrùn wa (our solar system). Gẹ́gẹ́ bíi Júpítà, Sátọ̀n jẹ ayé ràbàtà oní gáàsì (gas giant). Háídrójìn àti hílíọ́ọ̀mù ni gáàsì tí ó pọ̀ jù nínú àwọn ohun tó pilẹ̀ Sátọ̀n. Yóò ju ẹ̀ẹ́dẹ̀gbẹ̀ta (700) ilé ayé wa yí lọ tí yóò parapọ̀ kí á tó le rí Sátọ̀n eyọ kan mú jáde.

Sátọ̀n dá yàtọ̀ láàrin àwọn ayé tó wà ní sàkáání òòrùn wa bí ó se jé pé òhun ló ní àwọn òrùka (rings) tó pọ̀ jù tí ó sì rinlẹ̀ jù. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ayé yúránọ̀ọ̀sì náà ní àwọn òrùka, àwọn òrùka yúránọ́ọ̀sì kò rinlẹ̀ bíi ti Sátọ̀n. Yìyín àti àpáta èyí tí àwọn ohun bíi eruku ti yí lára ni ó parapọ̀ di àwọn òrùka Sátọ̀n. Àwọn ẹrun yìyín ati àpáta tí à ń sọ yí le kéré jọjọ, wọ́n sì leè tóbi tó odidi ilé. Mẹ́tàléláàdọ́ta (53) àwọn òsùpá ni ìwadìí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ ti fi ìdí wọn múlẹ̀ pé wọ́n ń rábàbà yípo (orbit) Sátọ̀n. Àwọn òsùpá Sátọ̀n mọ́kàndílọ́gbọ̀n (29) ni à ń dúró kí ìwadìí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ fi ìdí wọn múlẹ̀.

Ní ìwọ̀n bí Sátọ̀n ṣe jìnà sí òòrùn sí, yóò gba ìtànsán òòrùn ní ọgọ́rin ìṣẹ́jú kí ó tó dé orí Sátọ̀n. Ìsẹ́jú mẹ́jọ àti ogún ìṣẹ́jú àáyá ló má ń gba ìtànsán òòrùn láti rin ìrìn àjò láti orí òòrùn sí orílẹ̀ ayé. Nínú gbogbo àwọn ayé tó wà ní sàkáání òòrùn wa, ọjọ́ lórí Sátọ̀n ló kéré sìkejì. Wákàtí mẹ́wǎ àti ìṣéjú méjìlélógójì tí à ń kà lórílẹ̀ ayé ni ọjọ́ kan lórí rẹ̀. Bákan náà, ọdún mọ́kàndínlọ́gbọ̀n, oṣù mẹ́rin àti bíi ọjọ́ mẹ́rìnlélógún tí à ń kà lórílẹ̀ ayé ni ọdún kan lórí rẹ̀.

Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé Sátọ̀n ní ààrin gbùngbùn (core) tó jẹ́ ohun líle, àwọn gáàsì tó dàbí omi ló yíi po. Èyí túmọ̀ sí pé Sátọ̀n kò ní orílẹ̀ tí ènìyàn le dúró lé lórí gẹ́gẹ́ bíi ayé wa yí. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé kò súnmọ́ kí ìgbóná-tutù (temperature) orí Sátọ̀n fi ààyè gba ẹ̀dá abẹ̀mí, ó ṣeéṣe kí àwọn òsùpá rẹ̀ seé gbé fún àwọn ẹ̀dá alààyè.

Ǹjẹ́ ẹ́ gbádùn àkójọpọ̀ ìmọ̀ yí? Bí ó bá rí bákan náà, ẹ jẹ́ ká tún pàdé lórí apá kejìlá ìrìnkèrindò wa nínú àgbáńlá ayé níbi tí a ó ti máa ṣe àgbéyẹ̀wò ayé yuranọọsi.

Ìmọ̀ Àrígbéwọ̀n (Physics)

Ọ̀gbààyègbéwọ̀n (matter) | Samuel Awẹ́lẹ́wà

Science in Yoruba

Kí ni à ń pè ní ọ̀gbààyègbéwọ̀n (matter)?  Ohun tí ò gba ààyè tí ó sí gbé ìwọ̀n ni à ń pè ní ọ̀gbààyègbéwọ̀n.

Fùn àpẹẹrẹ, bí a bá da omi sìnú abọ́ ófífo, omi yóò gba ààyé nínú abọ́ náà. Bàkàn náà, yóò fi kún ìwúwo (weight) abọ́ yìí.  Nítorí náà omi jẹ́ àpẹrẹ ọ̀gbààyègbéwọ̀n.

Ọ̀gbààyègbéwọ̀n máa ń  fi ara hàn ní orísǐrísǐ ipò. Àwọn ipò tí ó wọ́pọ̀ jú ni ipò dídì (solid), ipò sísàn (liquid) àti ipò gáàsì (gas).

Omi nìkan lè fi ara hàn ní ipò mẹ́ẹ̀tẹ̀ẹ̀ta yí. Yìnyín (èyí tíí ṣe omi tí ìgbóná (temperature) rẹ̀ kò tó sẹ́síọ̀sì òdo (0 degree Celsius)) jẹ́ ọ̀gbààyègbéwọ̀n ní ipò dídì.  Omi tí à ń mu àti èyí tí a fi ń fọ aṣọ jẹ́ ọ̀gbààyègbéwọ̀n ní ipò ṣíṣàn. Nígbà tí a bá gbe omi sórí iná tí ó sì bẹ̀rẹ̀ sí níí hó, omi abáfẹ́fẹ́rìn (water vapor) tó ń jáde láti inú rẹ jẹ́ ọ̀gbààyègbéwọ̀n ní ipò gáàsí.

Nínú àpẹẹrẹ yìí, a óò ṣe àkíyèsí pé bí ohunkóhun bá ṣe gbóná tàbí tútù sí, ni yóò sọ ipò ọ̀gbààyègbéwọ́n tí ohun naa yoo wà.

Nípa òǹkọ̀wé

Samuel Awẹlẹwa jẹ́ akẹ́kọ̌gboyè nipa ẹ̀kọ́ Físíìsì ní Fásitì Ibadan.

Lámèétọ́ (Proofreader): Ẹ̀ríìfẹ́ Mofólúwawò

Ìmọ̀ Kẹ́míkà (Chemistry)

Èròjà aláìlábùla (pure elements)

Science in Yoruba

Ki ni awọn onimọ ijinlẹ n pe ni èròjà alailabula (pure element)? Bi a ba wo ayika, orisirisi nnkan  ni a o rii ti o yi wa ka. Bi a ṣe n ri awọn nnkan didi  ni a o maa rii awọn nkan olomi. Bi a ṣe n ri awọn nkan to jẹ gaasi ni a o màa ri awọn ohun miran ti wọn  o fara jọ gaasi rara. Bi a ba waa ro arojinlẹ, o ye ki a le beere awọn ibeere kan Kilo de ti igi fi jẹ ohun lile ti omi si jẹ ohun to n san? Kilo de ti awọn ohun elepo  fi maa n fa jọọ ti eyi ko si ri bẹẹ fun omi? Kilo de ti awọn igi fi le dagba sii ti okuta ko si le tobi ju bi o ṣe wa lọ? Ki a to le dahun gbogbo awọn ibeere yi, a ni lati mọ itumọ ohun ti wọn n pe ni eroja alailabula.

Eroja alailabula ni eroja kẹmika ti o jẹ pe ohun nikan ni o pilẹ ohun kan. Ẹ jẹ ki a fi góòlù ṣe apejuwe. Ti a ba fọ góòlù si wẹwẹ debi kẹmika to kere ju ninu góòlù, kẹmika góòlù naa ni a o ba nibẹ. Eyi tumọ si pe góòlù jẹ eroja alailabula. Eyi ko ri bẹẹ fun omi. Ti a ba fọ omi si wẹwẹ debi awọn kẹmika to kere ju ti o jẹ pe awọn ni wọn pilẹ omi, eroja alailabula meji ọtọọtọ Ọksijin (oxygen) ati Haidirojiini (hydrogen)  ni a o ba nibẹ. Eyi tumọ si pe omi kii ṣe eroja alailabula. Akanpọ eroja (compound) nii ṣe.

Orisirisi eroja alailabula ni awọn onimọ  ijinlẹ ti ṣe awari wọn. Apẹẹrẹ awọn eroja alailabula yi ni wúra (gold), baba (copper), fadaka (silver) imi ọjọ (sulphur), ọksijin (oxygen) ati haidrojin (hydrogen).

Ọgọfa-din-meji (118) ni awọn eroja alailabula ti a ti ṣe awari wọn. Ninu eyi, mẹrinlelaadọrun (94) ni o jẹ pe wọn jẹ eroja alailabula aitọwọda,  nigba ti awọn eroja alailabula  mẹrinlelogun (24) yoku jẹ atọwọda. Gbogbo awọn eroja alailabula yi ni awọn onimọ ijinlẹ to sinu  atẹ eroja alailabula (Periodic table).

Ohun gbogbo ti o wa ni orilẹ aye pata lo jẹ pe awọn eroja alailabula yi  ni o pilẹ wọn. Fun apẹẹrẹ bi a ba fọ ọmọ ẹda eniyan si wẹwẹ debi awọn kẹmika to kere julọ, a o rii pe ọksijin, kabọn (carbon),  haidirojin (hydrogen) ati naitrojin (nitogen) ni o ko mẹrindinlọgọrun ninu ida ọgọrun (96%)  gbogbo ohun ti a n pe ni ara ọmọ eda eniyan.

Awọn eroja alailabula yi ati bi a ṣe kan wọn pọ ni o n sọ bi nnkan ti wọn pilẹ rẹ yoo ṣe ri.  Fun itẹsiwaju lori ẹkọ yii, ẹ jẹ ka pade lori apa keji

Ìrìnkèrindò (Exploring the Universe)

Irinkerindo ninu agbanla aye (universe) kini: Ile aye

Science in Yoruba

Ẹ jẹ ka bẹrẹ irinkerindo wa lati inu fasiti  UI ni ilu Ibadan. Bi o ba wuwa a le lọ si ilu miran bii Iseyin, Oyo ati bẹẹbẹẹ lọ. Akojọpọ awọn ilu ni o di ohun ti a n pe ni ipinlẹ. A le lọ lati ipinẹ Oyọ si ipinlẹ Eko. Bakan naa ni a le lọ si awọn ipinlẹ ni ilẹ awọn Ibo. A si le lọ si awọn ipinlẹ ni ilẹ awọn Hausa. Agbarijọpọ awọn ipinlẹ yi ni o di ohun ti an pe ni orilẹ-ede Nigeria.

A le kuro ni orilẹ ede Nigeria ki a lọ si orilẹ ede Chad. To ba wu wa a tun le lọ si orilẹ ede Ghana. A tun le lọ si Egypt ati bẹẹbẹẹ lọ. Awọn  orilẹ ede ti a ri ni sakaani wa lorileede Nigeria lo parapọ di orilẹ Africa (continent of Africa).

Awọn orilẹ miran naa tun wa. Lara wọn ni a ti ri, Orliẹ Europe, Orilẹ Asia, Orilẹ North America, Orilẹ South America, Orilẹ Australia ati orilẹ Antarctica. Yatọ si awọn orilẹ yii, a tun ni awọn erekuṣu (island) keekeeke. A pẹẹrẹ ni: Iceland

Awọn orilẹ, awọn erekuṣu ati okun to yi wọn ka lo parapọ di ile aye ti awọn oloyinbo n pe ni Earth. Gbogbo ohun ti a n pe ni ile aye ko ju eyi lọ: okun, awọn erekuṣu ati awọn orilẹ.

Gẹgẹ bi ile ise National Geographic ṣe tẹẹ jade, ti a ba da ile aye si mẹrin, o fẹẹ to ida mẹta ti okun ko ninu gbogbo ohun ti a n pe ni ile aye.