Àtẹ̀jáde

Ìmọ̀ Oníyè (Biology)

Ẹ̀jẹ̀ (blood)| Olubayọde Martins Afuyẹ

Science in Yoruba

Lámèétọ́: Raji Lateef
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayọ

Ki a tó bẹ̀rẹ̀ ẹ̀kọ́ yìí, kí ni ẹ̀jẹ̀? Ẹ̀jẹ̀ jẹ́ àkójọpọ̀  oje ẹ̀jẹ̀ (plasma) àti àwọn hóró (cell) tó ń yíká nínu ara. Bákan náà, a lè rí ẹ̀jẹ̀ gẹ́gẹ́ bíi èròjà tó ń gbé àwọn ohun aṣaralóore (nutrients) kiri ara eranko ọlọ́pǎ-ẹ̀yin (vertebrate animals). Nínú mùdùnmúdùn (bone marrow) ni ìpèsè hóró ẹ̀jẹ̀ ti máa ń wáyé. Nínú ihò egungun ni a ti máa ń bá mùdùn-múdùn eegun. Mùdùn-múdùn eegun yìí ni àwọn ẹ̀yà hóró ìpìlẹ̀ (stem cell) tí wọ́n kápá làti yíra padà sí hóró ẹ̀jẹ̀ pupa (red blood cells), hóró ẹ̀jẹ̀ funfun (white blood cells) àti oje ẹ̀jẹ̀ (plasma). 

Àwọn ohun tó kóra jọ di ẹ̀jẹ̀ jẹ́ àwọn ohun méjì pàtàkì. Àwọn ni: èròjà olómi (liquid item) àti èròjà líle (solid item):

  1. Èròjà Olómi inú ẹ̀jẹ̀ là ń pè ní oje ẹ̀jẹ̀. Bí a bá ṣe àtúpalẹ̀ àkóónú ẹ̀jẹ̀, ìdá tí oje ẹ̀jẹ̀ kó, tó ìdá àádọ́ta sì ọgọ́ta (50-60%). Àwọn ohun tí a óò bá nínú oje ẹ̀jẹ̀ fúnra rẹ̀ ni omi, iyọ̀ àti purotéèni (protein).
  2. Èròjà líle inú ẹ̀jẹ̀ pín sí mẹta. Àwọn ni: hóró ẹ̀jẹ̀ pupa (red blood cells), hóró ẹ̀jẹ̀ funfun (white blood cells) àti hóró amẹ́jẹ̀dì (platelets).

Hóró-amẹ́jẹ̀dì (Platelet): Èyí jẹ́ hóró tó kéré, tí kò sì ní àwọ̀ (colourless). Òun ni ó  máa ń ran ẹ̀jẹ̀ lọ́wọ́ lati dìpọ̀ (to clot) nígbàtí  a bá farapa, tí ó sì lójú (wound). Ó kápá láti dènà tàbí dẹkùn ẹ̀jẹ̀ tó ń jáde lójú ọgbẹ́. Hóró-amẹ́jẹ̀dì tó wà nínú máìkíròlítà (microliter) ẹ̀jẹ̀ kan yóò tó ọ̀kẹ́ méje àti ẹgbàá sí ogun ọ̀kẹ́ lé méjì àti ẹgbàá (150,000 – 450,000). 

Hóró ẹ̀jẹ̀ Pupa tàbí ẹ̀rítírósáìtì (Red blood cells/erythrocytes): Hóró ẹ̀jẹ̀ pupa yìí náà ni a mọ̀ sí ẹ̀rítírósáìtì (erythrocytes – ìtumọ̀ èyí kò yàtọ̀ sí tí hóró ẹ̀jẹ̀ pupa). Ọ̀rọ̀ Gíríkì (Greek) ní, tí ìpìlẹ̀ ìṣẹ̀dá rẹ̀ jẹ́ “ẹ̀rítíròsì” (erythros) tó dúró fún pupa àti “sáìtì” (cyte) tó dúró fún hóró. Hóró ẹ̀jẹ̀ pupa ló gbajúmọ̀ jù nínú àwọn hóró ẹ̀jẹ̀. Ó jẹ́ ọ̀nà pàtàkì fún gbígbé òyì-iná/ọ́ksíjìnì (oxygen) láti inú ẹ̀dọ̀fóró sì èya ara gbogbo, ó sì tún jẹ́ ohun ayí-àwọ̀padà (pigment) tí ó fún ẹ̀jẹ̀ ní àwọ pupa rẹ̀. Bákan náà, ó ní purotéènì táà ń pè ní agbọ́ksíjìn-kánú-ẹ̀jẹ̀ (hemoglobin). Hóró ẹ̀jẹ̀ pupa ni hóró tó pọ̀ jù nínú àgọ́ ara ọmọ-ènìyàn, a sì máa tó bí ogún sì ọgbọ̀n tírílíọ̀nù (20-30 trillion) nínú ara. Ẹ̀jẹ̀ ara ọkùnrin máa ń pò ju ti obìnrin lọ. Hóró ẹ̀jẹ̀ pupa kọ̀ọ̀kan a máa  lo tó oṣù mẹ́rin kí ó tó di aláìsí. Ojoójúmọ́ ni ara máa pèsè hóró ẹ̀jẹ̀ pupa tuntun láti rọ́pò àwọn tí o tí ku tàbí àwọn tí ara pàdánù. 

Hóró ẹ̀jẹ̀ funfun tàbí lúkósáìtì (white blood cells/leukocytes): Àwọn hóró ẹ̀jẹ̀ funfun jẹ́ àwọn hóró tó ń ṣiṣẹ́ fún ètò-àjẹsára (immune system) tó ń dáàbò bo ara níbi àwọn àìsan alákóràn (infectious diseases) àti àwọn ohun àjèjì (foreign invader). Orisun àwọn hóró ẹ̀jẹ̀ funfun ni mùdùn-múdùn inú eegun. Nínú gbogbo ẹ̀yà ara pátá ni a ti lè rí hóró ẹ̀jẹ̀ funfun. Èyí túmọ̀ sí pé a óò ma ṣalábàpádèé wọn nínú ètò ẹ̀jẹ̀ (blood system) àti ètò omi-ara (lymphatic system).

Ìmọ̀ Oníyè (Biology)

Hóró (cell)| Raji Lateef & Taofeeq Adebayọ

Science in Yoruba

Lámèétọ́: Adedoyin Adegbaye
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayọ

Nínú ìmọ̀ ẹ̀dá oníyè (biology), hóró (cell) ni ẹyọ tó kéré jù tó le dá sẹ̀mí tó sì jẹ́ pé òhun ló pilẹ̀ gbogbo ẹ̀dá alààyè. Ẹ̀yà mẹ̀ta gbòógì ni hóró ní: kókó (nucleus), oje hóró (cytoplasm), ati iwọ̀ọ hóró (cell membrane).  

Hóró

Iwọ̀ọ hóró ni ó yí hóró po, òun ni ó sì n darí àwọn èròjà tó ń wọ́lé sinú hóró àti àwọn èyí tó ń jáde láti inú rẹ. Kókó jẹ́ ẹ̀yà pàtàkì ti ó wa nínú hóró tí ó jẹ́ pé nínú rẹ̀ ni a ti máa ń rí púpọ̀ nínú DNA (kẹ́míkà atọ́ka ìrandíràn) hóro. Inú kókó ni èso kókó (nucleolus) wà, inú rẹ̀ náà sì ni ìpèsè (production) púpọ̀ nínú àwọn RNA (áásììdì òjíṣẹ́) ti máa ń wáyé. Oje hóró ni èrojà olómi tí ó wà nínú hóró. 

Ọ̀pọ̀lọpọ́ àwọn ẹ̀yà hóró míràn ló wà nínú oje hóró tí wọn ń ṣe oríṣìíríṣìí iṣẹ́. Díẹ̀ nínú wọn ni: èròjà okùn-ìran (chromatin), hihò kókó (nucleopore), abbl. Inú oje hóró ni ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìsesí kẹ́míkà (chemical process) ti má ń wáyé. Nínú oje hóró náà ni ipèsè púpọ̀ ninu àwọn purotéènì ti máa ń ṣẹlẹ̀. 
Ẹ̀mí (life) ni a lè fi ṣàlàyé àwọn àbùdá tì àwọn ẹ̀dá-oníyè (living organism) ní tàbí iṣẹ́ tí wọn kápá làti ṣe, bíi ìrìn, íjẹ-ímu, ìbímọ, ìdàgbàsókè, abbl. Gbogbo àwọn ẹ̀dá-oníyè ni wọ́n ní agbára láti ṣe àwọn nǹkan wọ̀nyí, yálà wọ́n jẹ́ ẹ̀dá-oníyè oníhóró-kan (unicellular organism) tàbí ẹ̀dá-oníyè oníhórópúpọ̀ (multicellular organism). Hóró ni ọ̀pá-òdiwọ̀n tó kéré jùlọ tí a lè fi ṣe òdiwọ̀n ẹ̀mí tí ẹ̀dá-oníyè n lò fún àgbéjáde àwọn àbùdáa wọn. Èyí túmọ̀ sí pé tí a bá ṣe àtúpalẹ̀ àkóónú  ẹ̀dá-oníyè oníhórópúpọ̀, hóró ni a óò bá nípele tó kéré jùlọ:

Ohun tí àtẹ yìí ń ṣàlàyé ni pé àkójọpọ̀ hóró ni a óò bá nínú ìṣù-ara, nígbà tí a óò bá àkójọpọ̀ ìṣù-ara nínú ẹ̀yà-ara. Àtòpọ̀ ẹ̀yà ara ni yóò fún wa ni ètò-ara (system), tí a óò sì wáá bá oríṣìíríṣìí ètò ara nínú odidi ẹ̀da oníyè. Àwọn hóró tí ara ọmọ ẹ̀dá ènìyàn kó sìnú ju ọgbọ̀n trílíọ̀ọ̀nù (trillion) lọ.

Àwọn ẹ̀yà hóró

  1. iwọ̀ hóró: cell membrane  
  2. apààrè {a-pa-ààrè(killer of strange item)}: lysosome
  3. oje hóró: cytoplasm
  4. kókó: nucleus
  5. iwọ̀ kókó: nuclear membrane
  6. afọ̀dọ̀ti hóró vacuole
  7. apèsè-agbára mitochondrion
  8. apèsè puroteènì ribosome
  9. èso kókó nucleoid
  10. oje hóró-òun-kókó protoplasm

Àti eranko àti ewéko ni hóró wọn ni àwọn ẹ̀yà 1-10, ṣùgbọ́n nínú ti ewéko nì a óò ti má ṣe alábàápàdé ẹ̀yà 11 àti 12: 

  1. odii hóró cell wall
  2. asọ̀mọ́lẹ̀dikẹ́míka chloroplast
Ìmọ̀ Àrígbéwọ̀n (Physics)

Ìráraràn– ì-rí-ara-ràn– (elasticity)| Raji Lateef

Science in Yoruba

Lámèétọ́: Taofeeq Adebayọ
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayọ

Ìráraràn– ì-rí-ara-ràn– (elasticity) ni agbára tí ohun abaralíle (solid) kan ni láti padà sí ìrísí (shape) àti ìwọ̀n (size) ìpìlẹ̀ rẹ̀ lẹ́yìn tí a bá ti ṣe àmúkúrò ipá òde (external force) to ṣiṣẹ́ lórí rẹ̀. Òǹràn (elastic material) ni ohun tí ó lè padà sí ipò àti ìwọ̀n ìpìlẹ̀ rẹ̀ lẹ́yìn tí a ti yọ ipá (force) tó mú ìyípadà bá a. 

Bí ipá òde tí a lò lórí nǹkan abarálíle kan (tó ní àbùdá ìráraràn) bá lágbára tó bẹ́ẹ̀ tí àyípadà fi bá ìrísíi rẹ̀, nǹkan bẹ́ẹ̀ yóò padà sípò bí a bá yọ ipà tí a lò. Èyí ni yóò mú rọ́bà tí a fà pàdà bọ́ sípò rẹ̀ lẹ́yìn tí a jù ú sílẹ̀. Bákan náà ni wáyà tẹ́ẹ́rẹ́ (string wire) yóò nà (stretch) dé ààyè kan lẹ́yìn tí a fi ẹrù sí ẹnu rẹ̀ ṣùgbọ́n yóò padà sí ìrísí rẹ̀ ìpìlẹ̀ bí a bá yọ ẹrù ẹnu rẹ̀ kúrò. 

Àwọn ohun abaralíle tí wọ́n ní agbára láti padà bọ̀ sí ipò àti ìwọ̀n ìpìlẹ̀ wọn lẹ́yìn tí a yọ ipá tó mú àyípadà bá wọn kúrò ni a lè rí bíi ajẹmọ́-ìráraràn (elastic) nígbà tí a óó pe àbùdá tó ń mú irú ìṣesí báyìí wá ní àbùdáa ìráraràn. 

Òfin Hooke (Hooke’s Law)
Bí a bá lo ipá lórí okùn aláàwéfò (spring) tàbí okùn tẹ́ẹ́rẹ́ (string), okùn náà yóò gùn síi níwọ̀n. Bí a bá yọ ipa orí okùn  náà kúrò, yóò padà sí ipò rẹ̀ ìpìlẹ̀. Bí a bá lé ipa orí irú okùn bẹ́ẹ̀ kún ní ìlọ́po méjì, gígùn okùn  náà yóò lé kún ní ìlọ́po méjì. Bí ipá yìí ṣe ń lékún síi ni okùn náà yóò máa gùn síi títí tí okùn náà yóò fi dé òpin ìráraràn (elastic limit). Ìbáṣepọ̀ tó wà láàárín ipá orí okùn aláàwéfò àti àlékún tó ń bá irú okùn bẹ́ẹ̀ ni òfin Hooke ń ṣàlàyé.

Ìmọ̀-ẹ̀rọ (Technology) Ìmọ̀-ète/ Ìmọ̀-ẹ̀rọ

Àwọn sìgìdì (robots)| Taofeeq Adebayọ

Science in Yoruba

Lámèétọ́: Olugbenga Ọlabiyi
Àmì ohùn: Olugbenga Ọlabiyi
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayọ

Bí èèyàn bá kọ́kọ́ gbọ́ tí a dárúkọ sìgìdì, ohun tí yóò kọ́kọ́ wá sí èèyàn lọ́kàn ni àwọn ère tí àwọn bàbá wa ń lò láti ọjọ́ aláyé ti dáye. Sùgbọ́n níbi tójú là dé yì, a ó rii pé orísirísi àwọn sìgìdì míràn ló ti gbòde kan. Fún ìdí èyí, a ó se ìyàtọ̀ láàrin sìgìdì àbàláyé (effigy) tí àwọn baba wa ń lò fún orísirísi nǹkan àti sìgìdì ìgbàlódé tí a fi ìmọ̀ ẹ̀rọ gbé jáde. Àwọn sìgìdì ìgbàlódé ni ó jẹ wá lógún nínú ẹ̀kọ́ yì.

Kí ni à ń pè ní sìgìdì (ìgbàlódé)? Sìgìdì jẹ́ ẹ̀ro ìgbàlódé èyí tí o lè dá iṣẹ́ tó gba làákàyé ṣe fúnra rẹ̀ láì nílò ìrànlọ́wọ́. Ẹ̀rọ ayárabíàsá (computer) ni á fi máa ń pàṣẹ fún sìgìdì. Èrọ ayárabíàsá yí lè jẹ́ apàṣẹ òkèèrè (remote control) tàbí èyí tí a dé mọ́ sìgìdì lára. A lè ṣe sìgìdì láti fi ara jọ ènìyàn tàbí ẹranko, sùgbọ́n àwọn sìgìdì tó pọ̀jù ni àwọn èyí tí wọ́n gbé kalẹ̀ fún iṣẹ́ ṣíṣe.

Àwọn sìgìdì

Ẹ̀ka ìmọ̀ ẹ̀rọ (technology) tí ó ń rí sí bí a ṣe ń hun sìgìdì, bí a ṣe ń tò wọ́n pọ̀, bí a ṣe ń pàṣẹ fún wọn, bí wọn ṣe ǹ lo ìmọ̀ tí a kó sí wọn lórí, bí a ṣe ń mú wọn ṣiṣẹ́ àti bí a ṣe ń fi wọ́n ṣiṣẹ́ ni à ń pè ní ìmọ̀ sìgìdì (robotics). Ohun tí ó jẹ́ ẹ̀ka ìmọ̀ ẹ̀rọ yí lógún ni bí a ṣe lè fi sìgìdì rọ́pò ọmọ ẹ̀dá ènìyàn, paapaa julọ ní ibi tó léwu, níbi iṣẹ́, àti bí a ṣe lèè mú àwọn sìgìdì ní ìrìsí ènìyàn, hùwà bí ènìyàn, tàbí kí wọ́n ronú bi ènìyàn.

Sìgìdì lè jẹ́ adáṣẹ́ṣe (autonomous) tí kò nílò àṣẹ láti ọ̀dọ̀ ènìyàn kí ó tó sisẹ́. Àpẹẹrẹ èyí ni sìgìdì agbálẹ̀ (self-driving vacuum). Sìgìdì tún lè jẹ́ adáṣẹ́ṣe-nílò-àsẹ (semi-autonomous), tí ó lè dá àwọn iṣẹ́ kan ṣe fúnra rẹ̀ sùgbọ́n tó nílò àṣẹ ènìyàn láti ṣe àwọn iṣẹ́ kọ̀ọ̀kan.

Orísirísi sìgìdì (ìgbàlódé) ló wà: sìgìdì adára-bíèèyàn (humanoid robot), sìgìdì afara-jẹranko (animal robot), sìgìdì oníṣẹ́ (task-performing robot), atbbl. Irúfẹ́ àwọn sìgìdì yí ni a ó máa ṣàgbéyẹ̀wò nínú apá kejì.

Ìmọ̀ Àrígbéwọ̀n (Physics)

Ìṣípòpadà (motion)| Gbenga Ọlabiyi

Science in Yoruba

Lámèétọ́: Bọde Ọjẹ
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Kí ni à ń pè ní ìṣípòpadà (motion)? Ìsípòpadà jẹ́ ìpapòdà láti ibìkan dé ibòmíràn. Fún àpeere, ohun ti ọkọ̀ tó n lọ láti ìlú Èkó ṣí ìlú Ìbàdàn ń se ni pé ó ń pa ipò dà. Fún ìdí èyí, a lè sọ pé ọkọ̀ yi wa lórí  ìṣípòpadà. Irúfẹ́ ìṣípòpadà gbòógì mẹ́rin ni ó wà:

Ìṣípòpadà aláìlétò (random motion): èyí ni ìpapòdà ohun kan láti ibìkan sí ibòmíràn láì ní pàtó ibìkan ti o dorí kọ. Ọ̀nà púpọ̀ la lè fi se àpẹẹre irú ìṣípòpadà yíì. Àkọ́kọ́ ni èèta (particle) èéfín tí ó ń jáde sínu afẹ́fẹ́ tí a bá sun igbó tàbí tí a bá ń dá iná igi. Tí a bá wò ó dáadáa, a ó ríi pé ó sòro fún wa láti mọ pàtó bí àwọn èèta yíì ṣe ń lọ láti bìkan sí ibòmíràn. Ohun tó tún dàbí rẹ̀ ni ìkọlùkọgbà láàrin àwọn èèta omi tí ó ń hó tàbí láàrin àwọn èèta òyì (gas).

Ìṣípòpadà atibìkandébòmíràn (translational motion). A lè fi àpẹẹrẹ ìṣípòpadà yí hàn nípa ọkọ̀-ojúrin tó ń lọ láti ibùdó kan sí òmíràn. Bákan náà, labalábá tó ń fò láti ọ̀dọ̀ òdòdó kan sí òmíràn náà ń se àkọ̀júwe ìṣípòpadà atibìkandébòmíràn.

Ìsípòpadà lááláámìlooloo (oscillatory motion): èyí ni ìṣípòpadà ǹkan tó ń lọ síwájú lọ sẹ́yìn tàbí sí ọ̀tún sí òsì. Ẹrù tí  a so rọ̀ s’ókè tí ó ń lọ sí ọ̀tún lọ sí òsì ń ṣe àkọ̀júwe ìṣípòpadà láámìlooloo.

Irúfẹ́ ìṣípòpadà kẹrin ni ìṣípòpadà olóbìrípo (rotational motion) tí àárín rẹ̀ wà lórí ìlà-àkóso ìyípo (axis of rotation) rẹ̀ . Fún àpẹẹrẹ, ohun tí ilé-ayé (earth) tí ó ń yí ní ìbámu pẹ̀lú ìlànà ìlà-àkóso ìyípo rẹ̀ ń ṣe ni ìṣípòpadà olóbìrípo . Àpẹẹrẹ míràn tí a lè tọ́ka sí ni táyà ọkọ́ tó wà lórí ìrìn.

Làkótán, a lérò wípé ẹ ti fi ìmò kún ìmò bẹ́ sì ni ẹti fi òye kún òye. A ó ri pé òye ìṣípòpadà ṣe pàtàkì. Pàápàá jùlọ àwọn àpẹẹrẹ rẹ̀ ń fara hàn nínú ìṣe wa yálà ní ilè tàbí lóko. Sùgbọ́n ká tó lọ, kí gan-an ni ó ń se okùnfà ìṣípòpadà?  A ó máa dáhùn ìbéérè yíi àti ohun tó rọ̀ mọ́ọ nínú apákejì.

Ìrìnkèrindò (Exploring the Universe)

Ayé Sátọ̀n| Taofeeq Adebayo

Science in Yoruba

Lámèétọ́ (proofreader): Bọde Ọjẹ
Aṣàgbéjáde: Taofeeq Adebayo

Ẹ tún káàbọ̀ padà sí orí ìrìnkèrindò wa nínú àgbáńlá ayé. Nínú apá kọkànlá yí, a ó máa tẹ̀ sí wájú sí orí ayé tí a mọ orúkọ rẹ̀ sí Sátọ̀n (Saturn).

Sátọ̀n ni ayé tí ó súnmọ́ òòrùn sìkẹfà. Sátọ̀n yí kan náà ni ó tóbi sìkejì nínú gbogbo àwọn ayé mẹ́jẹ̀ẹ̀jọ tó wà ní sàkáání òòrùn wa (our solar system). Gẹ́gẹ́ bíi Júpítà, Sátọ̀n jẹ ayé ràbàtà oní gáàsì (gas giant). Háídrójìn àti hílíọ́ọ̀mù ni gáàsì tí ó pọ̀ jù nínú àwọn ohun tó pilẹ̀ Sátọ̀n. Yóò ju ẹ̀ẹ́dẹ̀gbẹ̀ta (700) ilé ayé wa yí lọ tí yóò parapọ̀ kí á tó le rí Sátọ̀n eyọ kan mú jáde.

Sátọ̀n dá yàtọ̀ láàrin àwọn ayé tó wà ní sàkáání òòrùn wa bí ó se jé pé òhun ló ní àwọn òrùka (rings) tó pọ̀ jù tí ó sì rinlẹ̀ jù. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ayé yúránọ̀ọ̀sì náà ní àwọn òrùka, àwọn òrùka yúránọ́ọ̀sì kò rinlẹ̀ bíi ti Sátọ̀n. Yìyín àti àpáta èyí tí àwọn ohun bíi eruku ti yí lára ni ó parapọ̀ di àwọn òrùka Sátọ̀n. Àwọn ẹrun yìyín ati àpáta tí à ń sọ yí le kéré jọjọ, wọ́n sì leè tóbi tó odidi ilé. Mẹ́tàléláàdọ́ta (53) àwọn òsùpá ni ìwadìí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ ti fi ìdí wọn múlẹ̀ pé wọ́n ń rábàbà yípo (orbit) Sátọ̀n. Àwọn òsùpá Sátọ̀n mọ́kàndílọ́gbọ̀n (29) ni à ń dúró kí ìwadìí ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ fi ìdí wọn múlẹ̀.

Ní ìwọ̀n bí Sátọ̀n ṣe jìnà sí òòrùn sí, yóò gba ìtànsán òòrùn ní ọgọ́rin ìṣẹ́jú kí ó tó dé orí Sátọ̀n. Ìsẹ́jú mẹ́jọ àti ogún ìṣẹ́jú àáyá ló má ń gba ìtànsán òòrùn láti rin ìrìn àjò láti orí òòrùn sí orílẹ̀ ayé. Nínú gbogbo àwọn ayé tó wà ní sàkáání òòrùn wa, ọjọ́ lórí Sátọ̀n ló kéré sìkejì. Wákàtí mẹ́wǎ àti ìṣéjú méjìlélógójì tí à ń kà lórílẹ̀ ayé ni ọjọ́ kan lórí rẹ̀. Bákan náà, ọdún mọ́kàndínlọ́gbọ̀n, oṣù mẹ́rin àti bíi ọjọ́ mẹ́rìnlélógún tí à ń kà lórílẹ̀ ayé ni ọdún kan lórí rẹ̀.

Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé Sátọ̀n ní ààrin gbùngbùn (core) tó jẹ́ ohun líle, àwọn gáàsì tó dàbí omi ló yíi po. Èyí túmọ̀ sí pé Sátọ̀n kò ní orílẹ̀ tí ènìyàn le dúró lé lórí gẹ́gẹ́ bíi ayé wa yí. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé kò súnmọ́ kí ìgbóná-tutù (temperature) orí Sátọ̀n fi ààyè gba ẹ̀dá abẹ̀mí, ó ṣeéṣe kí àwọn òsùpá rẹ̀ seé gbé fún àwọn ẹ̀dá alààyè.

Ǹjẹ́ ẹ́ gbádùn àkójọpọ̀ ìmọ̀ yí? Bí ó bá rí bákan náà, ẹ jẹ́ ká tún pàdé lórí apá kejìlá ìrìnkèrindò wa nínú àgbáńlá ayé níbi tí a ó ti máa ṣe àgbéyẹ̀wò ayé yuranọọsi.

Ìmọ̀ Àrígbéwọ̀n (Physics)

Ọ̀gbààyègbéwọ̀n (matter) | Samuel Awẹ́lẹ́wà

Science in Yoruba

Kí ni à ń pè ní ọ̀gbààyègbéwọ̀n (matter)?  Ohun tí ò gba ààyè tí ó sí gbé ìwọ̀n ni à ń pè ní ọ̀gbààyègbéwọ̀n.

Fùn àpẹẹrẹ, bí a bá da omi sìnú abọ́ ófífo, omi yóò gba ààyé nínú abọ́ náà. Bàkàn náà, yóò fi kún ìwúwo (weight) abọ́ yìí.  Nítorí náà omi jẹ́ àpẹrẹ ọ̀gbààyègbéwọ̀n.

Ọ̀gbààyègbéwọ̀n máa ń  fi ara hàn ní orísǐrísǐ ipò. Àwọn ipò tí ó wọ́pọ̀ jú ni ipò dídì (solid), ipò sísàn (liquid) àti ipò gáàsì (gas).

Omi nìkan lè fi ara hàn ní ipò mẹ́ẹ̀tẹ̀ẹ̀ta yí. Yìnyín (èyí tíí ṣe omi tí ìgbóná (temperature) rẹ̀ kò tó sẹ́síọ̀sì òdo (0 degree Celsius)) jẹ́ ọ̀gbààyègbéwọ̀n ní ipò dídì.  Omi tí à ń mu àti èyí tí a fi ń fọ aṣọ jẹ́ ọ̀gbààyègbéwọ̀n ní ipò ṣíṣàn. Nígbà tí a bá gbe omi sórí iná tí ó sì bẹ̀rẹ̀ sí níí hó, omi abáfẹ́fẹ́rìn (water vapor) tó ń jáde láti inú rẹ jẹ́ ọ̀gbààyègbéwọ̀n ní ipò gáàsí.

Nínú àpẹẹrẹ yìí, a óò ṣe àkíyèsí pé bí ohunkóhun bá ṣe gbóná tàbí tútù sí, ni yóò sọ ipò ọ̀gbààyègbéwọ́n tí ohun naa yoo wà.

Nípa òǹkọ̀wé

Samuel Awẹlẹwa jẹ́ akẹ́kọ̌gboyè nipa ẹ̀kọ́ Físíìsì ní Fásitì Ibadan.

Lámèétọ́ (Proofreader): Ẹ̀ríìfẹ́ Mofólúwawò

Ìmọ̀ Kẹ́míkà (Chemistry)

Èròjà aláìlábùla (pure elements)

Science in Yoruba

Ki ni awọn onimọ ijinlẹ n pe ni èròjà alailabula (pure element)? Bi a ba wo ayika, orisirisi nnkan  ni a o rii ti o yi wa ka. Bi a ṣe n ri awọn nnkan didi  ni a o maa rii awọn nkan olomi. Bi a ṣe n ri awọn nkan to jẹ gaasi ni a o màa ri awọn ohun miran ti wọn  o fara jọ gaasi rara. Bi a ba waa ro arojinlẹ, o ye ki a le beere awọn ibeere kan Kilo de ti igi fi jẹ ohun lile ti omi si jẹ ohun to n san? Kilo de ti awọn ohun elepo  fi maa n fa jọọ ti eyi ko si ri bẹẹ fun omi? Kilo de ti awọn igi fi le dagba sii ti okuta ko si le tobi ju bi o ṣe wa lọ? Ki a to le dahun gbogbo awọn ibeere yi, a ni lati mọ itumọ ohun ti wọn n pe ni eroja alailabula.

Eroja alailabula ni eroja kẹmika ti o jẹ pe ohun nikan ni o pilẹ ohun kan. Ẹ jẹ ki a fi góòlù ṣe apejuwe. Ti a ba fọ góòlù si wẹwẹ debi kẹmika to kere ju ninu góòlù, kẹmika góòlù naa ni a o ba nibẹ. Eyi tumọ si pe góòlù jẹ eroja alailabula. Eyi ko ri bẹẹ fun omi. Ti a ba fọ omi si wẹwẹ debi awọn kẹmika to kere ju ti o jẹ pe awọn ni wọn pilẹ omi, eroja alailabula meji ọtọọtọ Ọksijin (oxygen) ati Haidirojiini (hydrogen)  ni a o ba nibẹ. Eyi tumọ si pe omi kii ṣe eroja alailabula. Akanpọ eroja (compound) nii ṣe.

Orisirisi eroja alailabula ni awọn onimọ  ijinlẹ ti ṣe awari wọn. Apẹẹrẹ awọn eroja alailabula yi ni wúra (gold), baba (copper), fadaka (silver) imi ọjọ (sulphur), ọksijin (oxygen) ati haidrojin (hydrogen).

Ọgọfa-din-meji (118) ni awọn eroja alailabula ti a ti ṣe awari wọn. Ninu eyi, mẹrinlelaadọrun (94) ni o jẹ pe wọn jẹ eroja alailabula aitọwọda,  nigba ti awọn eroja alailabula  mẹrinlelogun (24) yoku jẹ atọwọda. Gbogbo awọn eroja alailabula yi ni awọn onimọ ijinlẹ to sinu  atẹ eroja alailabula (Periodic table).

Ohun gbogbo ti o wa ni orilẹ aye pata lo jẹ pe awọn eroja alailabula yi  ni o pilẹ wọn. Fun apẹẹrẹ bi a ba fọ ọmọ ẹda eniyan si wẹwẹ debi awọn kẹmika to kere julọ, a o rii pe ọksijin, kabọn (carbon),  haidirojin (hydrogen) ati naitrojin (nitogen) ni o ko mẹrindinlọgọrun ninu ida ọgọrun (96%)  gbogbo ohun ti a n pe ni ara ọmọ eda eniyan.

Awọn eroja alailabula yi ati bi a ṣe kan wọn pọ ni o n sọ bi nnkan ti wọn pilẹ rẹ yoo ṣe ri.  Fun itẹsiwaju lori ẹkọ yii, ẹ jẹ ka pade lori apa keji